Ezistensia Forsas Sosial no Implementasaun Leis

Ezistensia Forsas Sosial no  Implementasaun Leis

Liu husi oportunidade ida ne’e hau hakarak ke’e sai oituan oinsa forsas sosial bele afeita no impede implementasaun leis iha ita nia rai doben Timor-Leste. Ita la sente maibe forsas sosial hirak ne’e sempre fo influensia maka’as ba ajente seguransa en jeral (law enforcement officers), autoridades justisa ninian no bele mós ba guvernu.

Timor-Leste nudar nasaun foun iha sudeste aziatiku nebe  hetan ninia independensia tinan sanulu resin ona. Liu husi prosesu oioin, hahu husi funda guvernu soberaniu ida too establesimentu Konstituisaun da Republika no lei oan sira nebe importante liu no fo benefisiu ba nasaun ho objetivu atu regula funsionamentu sistema estadu nian. Liafuan hosi Latina dehan “ubi societas ibi ius” katak ezistensia sosiedade ida iha mos lei para atu regula. Lei hotu-hotu ne’e universal katak aplika ba ema hotu-hotu.

Ho influensia hosi fator forsas sosial hodi hamosu filosofia ida dehan nune “Di dalam kepastian hukum belum tentu ada keadilan dan didalam keadilan pasti ada kepastian hukum”. Ne’e signifika katak iha implementasaun lei la sempre hamosu justisa ba ema ne’ebe buka justisa. Tamba iha fatores barak mak sempre sai impedementu ida ne’e forsa tebes atu prevene no halakon.

Iha oportunidade ida ne’e hakerek nain hakarak ke’e sai oituan oinsa forsas sosial ida ne’ebe mak bele influensia prosesu no implementasaun leis iha rai laran. Iha kualker nasaun ida nia laran sempre ejiste forsa social (social forces) hodi atinji sira nia objetivu. Objetivu husi ejistensia forsas sosial nee bele diak no bele a’at ba sosiedades tomak. Normalmente forsas sosial hirak nee konsidera hanesan parte ida husi nasaun. Maibe ita hare husi kontextu lei, ita tenke buka hatene uzu de forsas sosial nebe bele halo ba implementasaun leis iha nasaun nia laran.

Forsas sosial hirak nee mak hanesan tuir mai nee :

1. Forsa Osan (kekuatan uang)

Hahu ita hamrik mesak hanesan nasaun ida, mosu mudansas sosial (social changes) nebe forte tebes iha rai laran liu-liu iha kapital nasaun nian (Dili), halo ema barak mak iha osan no riku soin maibe iha ema barak mos sei kiak rabat rai nafatin e balun uluk riku agora sai kiak, nst. Agora ema nebe iha osan, nia bele uza nia osan hodi interven no altera prosesu normal lia los nian prosesu investigasaun to’o iha tribunal. Ezemplu: ema sira nebe iha osan sira bele selu advogado ida nebe diak hodi defende nia kazu durante prosesu tribunal no ema sira nebe osan laiha sira sei labele selu advogado nebe iha kapasidade naton hodi defende sira nia kazu. Guvernu liu husi ministeriu jusitisa prepara defensor publiku maibe ida nee atu kompleta deit prosesu justisa nian. Iha prosesu investigasaun nia laran mos dalaruma sei akontese joga osan hodi livre ka hakaman ninia akuzasaun. Hau fo ezemplu konkreta ida, iha prosesu kazu ida iha tribunal Dili, tribunal distrital dili hamonu sentensa ba akuzadu, depois de ida ne’e akuzadu liu hosi ninia advogado halo rekursu ba Tribunal ne’e as liu mak tribunal Rekursu. Durante prosesu nia laran akuza selu ofisial justisa ida iha Tribunal Rekursu nian hodi influensia juis ninia desizaun (fo liberdade). Maibe grasa de deus akuzadu ho ofisial justisa ne’e kaer toman no hetan akuzasaun halo subornu no hetan kastigu. Imajina, ida ne’e mak konsege karik, justisa bele sosa ho osan. Ita mos lahatene keta balun konsege duni no la detekta karik? Laos akuza ema maibe atu fo hanoin ba ita hotu hodi kuidadu no tulun hodi implementasaun lei lao tuir nia dalan.

2. Forsa Masa (kekuatan massa)

Tuir situasaun real iha ita nia rain, Polisia nudar ajenti seguransa nebe implementa lei no ordem sempre hasoru forsas masa nebe ejisti iha komunidade nia le’et. Forsa masa signifika grupu balun nebe iha membros ou elementus barak no bele fo influensia hanesan, grupu veteranus, klandestina, arte marsiais, partidu politiku, nst. Tamba ema sira ne’e iha membros barak no iha poder influensia sei forte, uza aproveita hodi impede prosesu justisa iha rai laran. Intervensaun no influensia hosi forsas sosial laos hare deit hotu intervensaun fizikamente maibe mos hare hosi psikolojikamente.

3. Forsas Politika (Politics Force)

Iha nasaun demokratiku nia laran, povu iha direitu no obrigasaun involve an iha vida politika para atu nune bele determina nasaun nia lalaok, matan no tilun ba implementasaun leis no kontrola poder nasaun nian. Desizaun politika hotu-hotu politiku nain sira mak sei determina bazeia ba nasaun nia diak no povu nia interese komum. Tamba nee kualker lei ida sempre konsidera hanesan produtu politiku nian. Politika defende malu tamba ideolojia nee sempre akontese iha rai lara, poder nain sira defende malu hodi ses an husi justisa tamba tauk sira nia partidu monu no selu tusan (bahasa dehan balas budi). Ezemplu: membro do guvernu ou parlamentu ida hosi partidu A mak involve iha krime ruma ou korupasaun ruma, sira sempre salva malu para labele afeita ba partidu. Kuandu ema povu babain mak viola lei tranzito sira prende kedas hodi submete ba prosesu infrasaun kodigu tranzitu nian maibe se kuandu ema politiku ida ou membro guvernu ou parlamentu ida mak halo violasaun lei tranzito, polisia tranzito dalaruma haruka liu deit. Buat sira nee ita la konsiente maibe akontese hela iha ita nia le’et, dalaruma mos ita hare hela maibe ita sente hanesan babain deit tamba konsidera hanesan toman tiha ona (sudah jadi budaya/tradisi.

Esplikasaun badak hosi hanoin ida ne’e katak realidade forsas sosial ne’e ezisti duni iha kualker nasaun ida nia laran, tantu iha ita nia rain Timor-Leste. Ezistensia forsas sosial ne’e sai hanesan obstaklu bo’ot ida intermus de implementasaun lei maibe laos atu halakon forsas sosiais sira ne’e. Maibe oinsa ita eduka tansforma sira hodi tau sira nia an iha fatin ne’ebe ho dignu no valoriza nafatin justisa nudar lia los ba ema hotu. Agora transforma grupu hirak ne’e laos fasil hanesan fila ita nia liman, ne’e komplikadu tebes maibe tenke koko. Atu muda mentalidade ida ne’e depende mos ba ukun nain sira no implementadores leis iha rai laran. Iha implementasaun lei labele hare ba klase sosial, status sosial, posizaun no background. Tamba ita hotu hatene katak ema hotu-hotu iha lei nia okos, ema hotu igual iha lei nia oin, katak ema hotu tenke kumpri lei ne’ebe vigor iha ita nia rain. Se laos ita mak kumpri se los mak atu kompri. (Hukum labele tajam kebawah tapi tumpul keatas – lei labele aplika deit ema ki’ik sira maibe ema ne’ebe iha influensia mos).

Sekarik implementasaun leis la tuir nia dalan mak bele hamosu problema sosiais ne’ebe fo impaktu negativu ba prosesu dezenvolvimentu hosi aspeitu hotu-hotu. Impaktu konkretu ida mak ema sei lafiar lei no justisa formal maibe prefere liu ba asaun retaliasaun. Lex Talionis sei aplika iha sosiedade nia le’et tamba ema la fiar ona prosesu lei ne’ebe formal. Se karik iha problema ruma mak akontese iha sosiedade nia le’et sira laos buka justisa liu hosi dalan legal ka iha tribunal maibe sira buka oinsa para halo retaliasaun (balas dendam). Grupu ida nia maluk mate karik, sira buka oinsa para hodi oho mos grupu seluk nia ema. Buat sira ne’e bele kontese tamba ho razaun ne’ebe ita mensiona iha leten. Tamba ne’e ita hotu lakohi para situasaun ida ne’e akontese iha ita nia rain doben Timor-Leste.

Liu hosi artigu ida ne’e bele fo hanoin ita liu-liu ba leitor sira para ita hamutuk hodi dezenvolve rai ida ne’e ho dignu liu hosi aspeitu lei ne’ebe klaru no forti. Ita tenke promove no kontribui ba implementasaun leis ne’ebe vigora iha Timor-Leste.

Autor : Akilis Dias, hosi Municipiu Lautem, hela iha Dili

MOTIVASAUN MAK SEI DETERMINA ITA NIA SUSESU

MOTIVASAUN MAK SEI DETERMINA ITA NIA SUSESU

Iha biban ida nee hakerek nain hakarak fahe oituan konaba liafuan inspirativu balun hodi inspira ita, enkoraza ita, motiva ita no eleva ita nia vontade estuda no serviso hodi hetan susesu iha ita nia moris. Buat hotu akontese tuir ninia tempu no prosesu, labele hakarak nia rezultadu ikus maibe tenke hahu hosi nia prosesu mak foin ninia rezultadu. Hakerek nain nia pontu de vista ba susesu ne'e mak oinsa ita prepara an liu hosi esforsu tomak ho maneira oinsa ita maneja ita nia tempu ho diak hodi aprende no halo buat ruma ne'ebe bele benefisia ba ita nia an no ema seluk. 

Susesu ne’ebe ita hetan sempre liu hosi dalan edukasaun, tamba liu hosi edukasaun mak ita aprende buat barak. Edukasaun laos deit atu eduka ema sai matenek maibe bele eleva ema nia status social iha komunidade nia laran. Ema ne’ebe ho nivel edukasaun diak no bo’ot sempre hetan apresiasaun hosi ema seluk. Maske iha Timor, ita nia kultura dalaruma hare liu ba estratifikasaun sosial (social stratification) maibe ida ne’e laos barometer ne’ebe permanenti maibe iha loron ruma sei lakon. Ho mudansa tempu no dezenvolvimentu mundu nian ne’ebe fo impaktu mos ba kultura iha rai laran maka neneik ka lalais kultura liurai no class social tuir tradisaun ita nia sei lakon. Buat ne’ebe fasil atu halakon no hetan nafatin nivel a’as iha komunidade nia le’et mak edukasaun no titulu. Ho edukasaun (Educational Background) ne’ebe a’as sei konsidera hanesan ema ne’ebe status social a’as liu tanba ho ninia influensia, matenek, ekononia, finanseiru no pozisaun. Tamba ida ne’e mak liu hosi hanoin simples ida ne’e ho intensaun atu fanun ita hotu hodi abitua an eskola no estuda liu hosi dalan edukasaun.

Susesu iha eskola sei la se’es an hosi esforsu no luta maka’as liu hosi ema ida-idak nia mehi, planu no espetativa ne’ebe ita mehi ba no mehi atu hetan. Liu hosi mehi mak ita sei esforsu ita nia an hodi realiza iha ita nia moris. Dalan atu realiza no hetan ita nia mehi maka liu hosi edukasaun no estuda maka’as.  Iha matenek nain ida naran Nelson Mandela hateten katak “Education is the most powerful weapon which you can use to change the world”. Ne’e signifika katak liu hosi edukasaun maka ita sei iha forsa atu halo mudansa ba ita nia an, ita nia familia, ita nia sosiedade, ita nia komunidade, ita nia nasaun no mundu internasional. So ema matenek mak bele iha hanoin konstrutiva hodi konstrui nia familia, sosiedade, nasaun no mundu. Ita tenke abitua ita nia abitualidade baruk ten tamba selae ita sei markar pasu iha fatin ou bele pasu ba kotuk tanba ema seluk avansa ba oin.

Susesu ema ida nian konserteza sei la se’es an hosi oinsa ita maneja tempu no serviso maka’as. Ema hirak ne’ebe uza sira nia tempu hodi halo buat ne’ebe diak maka iha loron ikus sira sei hetan ninia rezultadu ho diak. Hanesan ema matenek (orang bijak) sira sempre dehan katak se ohin ita kuda ai horis ida mak aban ita sei ku’u nia fuan. Ne’e signifika katak se ohin ita esforsa an hodi halo buat diak mak ita sei hetan susesu iha futuru, maibe kontrariu, karik ita gasta ita nia tempu ba buat ne’ebe laiha valor maka ita sei la hetan buat ida iha loron ikus.

Iha biban ida ne’e hau hakarak impresta matenek nain ida nia lia-fuan ho naran Philip G. Zimbardo (Psychologist) nia hanoin konaba oinsa atu maneja tempu (The secret power of the time zone). Jeralmente tempu fahe ba tolu; Pasadu, Prezente (agora) no Futuru.

Iha tempu pasadu nian, iha buat barak mak ita halo no buat barak mos la konsege halo. Buat sira ne’e ita halo iha pasadu ne’e iha positivu no iha mos negativu. Parte positivu nian mak susesu balu ne’ebe ita hetan durante tempu pasadu, momoria diak balun ne’ebe ita konsege husik hela iha tempu pasadu. Agora pasadu ne’ebe negativu ne’e maka sentimentu arepende (regret), faila no buat barak ne’ebe lao ladun lo’os. Orientasaun moris iha tempu pasadu ne’e dala ruma mos afeita ba iha tempu prezente nian tamba la konsege halo balansu moris no monu ba ita situasaun depresaun ne’ebe maka’as hodi labele move on. Tamba se’e ita konsege halo buat barak ne’ebe pozitivu iha pasadu mak sei sai fundasaun diak iha tempu prezenti no futuru.

Iha tempu Presente (Agora); ita nia orientasaun moris nian dala barak hare liu ba hedonismu (seek pleasure and avoid pain) no hadok-an hosi terus . Dala barak ema hakarak goza no kontente deit ho moris no lakohi serviso maka’as hodi hadia moris iha futuru. Ida ne’e sai obstaklu bo’ot ida ita oinsa atu bo’ok an. Problema seluk tan ne’ebe ita sempre hasoru ne’e laos hedonistiku deit maibe iha mos present fatalism (prezente ne’ebe fatal) tamba ita nia moris dalaruma kontrola no komanda hosi parte seluk ka ema liur. Ida ne’e bele akontese tamba ita monu ona iha liafuan ida naran hedonismu ne’e katak moris hakarak kontente deit. To’o iha situasaun balun, ita dalaruma monu ba tentasaun a’at, hanesan komesa involve an iha hemu tua, uza droga no seluk tan. Entau ita nia kakutak ladun funsiona ho normal tamba influensia hosi droga.  Iha momentu ida ne’e mak ita faila total.

Iha tempu futuru nian, ita nia orientasaun moris tenke avansa ho planu ne’ebe fixu tuir ita ida-idak nia mehi. Ita orienta ita nia an hodi estuda no serviso maka’as laos ona halimar. Ne’e duni desizaun hotu-hotu tenke foti tenke implementa para ita bele atinji ita nia mehi. Rezultadu moris iha futuru depende ba ita nia serviso iha tempu prezenti nian.

Ita tenke kaer metin filosofia ida ne’ebe hateten katak moris ne’e tenke aprende hosi pasadu no estuda hodi prezente no tau esperansa bo’ot ba futuru liu hosi serviso maka’as. Se karik ita halo failansu barak iha pasadu maka ita tenke hadian iha tempu agora no hetan nia rezultadu iha tempu oin mai. Se lae ita koalia folin laek (nonsense).

Susesu ne’e iha momentu ka situasaun rua nia le’et, “PREPARASAUN no OPORTUNIDADE”.  Se’e ita prepara ita an didiak maka kualker oportunidade ne’ebe mosu ita sei kaer metin no aproveita oportunidade ne’e ho diak no maximu. Ita Timor oan, dala barak ladun prepara didiak bainhira oportunidade ne’e mosu mai. Tamba ne’e mak dala barak ita faila tamba ita hakfodak deit hodi avansa ba oin maibe realidade ne’e ita seidauk preparadu. Hau fo ezemplu, iha vaga ba bolus estudu nian iha rai liur. Ne’e ita konsidera oportunidade diak maibe kestaun mak ne’e ita preparadu ka lae? Sei ita ladauk preparadu mak ita bele ba eskola maibe dala ruma ita faila durante eskola. Ne’e duni molok ita arepende ba buat ne’ebe la vale oan ida diak liu ne’e ita haka’as an uluk. Aproveita no valoriza kualker tempu ne’ebe iha. Se ita gasta ita nia tempu ba buat laek ida mak ita nia moris mos laiha valor. Ema barak sempre dehan katak tempu ne’e osan mean (time is money). Tamba ne’e karik ita lakon minutu ida deit ita lakon buat barak ona.

Motivator sira sempre koalia liafuan inspirativu barak, ne’e atu motiva ita hodi eleva ita nia talentu ne’ebe ita iha. Maibe depende mos ba ita oinsa atu dezenvolve ita nia an hodi hasoru realidade moris ne’ebe nakonu ho obstaklus barak, se ita konsege hakat liu desafius sira ne’ebe ita sei sai maduru no forti. Moris ne’e laiha buat ida mak imposibel, buat hotu bele iha posibilidade (life is nothing impossible) tamba buat hotu depende ba ita idak-idak nia desizaun.

Liu hosi hakerek no fahe idea ida ne’e, hau hakerek ilustra ita hotu liu hosi komparasaun EMA ho LAPIS. Komparasaun ne’e ho intensaun prinsipal atu ajuda ita hodi komprende deit.

Ita aprende liu hosi LAPIS. Ema hotu konserteza hatene saida mak lapis ho ninia funsaun. Komparasaun ema ho lapis ne’e atu klarifika no esplika deit ba ita atu konsiente katak luta ba hetan mehi diak no planu laos fasil. Lapis ne’e hanesan objeitu ida ne’ebe utiliza hodi hakerek, pinta, no seluk tan. Bainhira labarik ki’ik ida mak kaer lapis ne’e nia sei uza hodi riska tun riska sae laiha objetivu ida ne’ebe klaru. Maibe kuandu lapis iha ema pintor ida nia liman maka nia sei utiliza hodi pinta buat ruma tuir nia abilidade no imajinasaun. Ne’eduni, Lapis iha funsaun ne’ebe barak, depende ba ema ne’ebe kaer.Lapis ne’e objetu simples ida, laos parte liur mak importante maibe hosi interior nian. Lapis nia tutun tohar ita kua halo kroat fila fali hosi hakerek. Karik ita hakerek ka pinta salah, maka iha apagador para atu hamo’os. Atu hetan rezultdu no kualidade hakerek nian, lapis tenke ita kua halo kroat para atu nune’e saida mak ita hakerek ne’e bele iha rezultadu diak no bele le’e hetan hosi ema seluk. Lapis laos uza permanente maibe temporariu deit, iha loron ruma nia sei hotu maibe ninia tinta ne’ebe uza hodi hakerek sei metin nafatin no ema barak mak sei hare no le’e saida ita hakerek ona.

Ita nia luta ba moris diak hanesan mos ho lapis. Ema nia matenek sukat hosi saida mak ita hatene no saida mak ita halo. Laos hare hosi aparensia maibe hosi abilidade, kakutak, hanoin, no asaun konkreta. Iha prosesu aprende mak ita monu tenke hamrik fila fali no lao nafatin, iha ita nia asaun ruma maka salah bele arepende no halo lo’os fila fali to’o hetan susesu. Nudar moris umanu, ita la labele dura to’o tinan bailoron maibe ita sei lakon tuir tempu ne’ebe maromak determina ona tamba distinu. Maibe ita nia hahalok, ita nia asaun no ita nia hanoin ema seluk sei lembra nafatin. Tamba ne’e halo buat diak ne’ebe benefesia ba ema barak nian atu nune’e ema seluk sei lembra nafatin. Iha lian Latina dehan "Verba Volant Scripta mament" liafuan babain laiha sinal ka trasu maibe saida mak ita hakerek sei ezisti nafatin.       

Iha momentu ita susesu ona, keta haluha no agradese ba maromak no ema hirak ne’ebe suporta ita to’o rohan laek. Hanesan hau mensiona iha previu katak lapis ne’e bele hakerek diak tanba iha liman ne’ebe orienta lapis ne’e, hanesan mos ita ema, ita bele konsege halo buat diak tamba ita tuir maromak nia orientasaun, protesaun no salvasaun. Moris ne’e hanesan ai horis ida, nia moris buras tamba iha abut ne’ebe barak iha rai okos ne’ebe buka nutrisaun iha laran hodi suporta ai ne’e moris buras no matak. Hanesan mos ita ema, ita hetan susesu no hetan moris diak tamba ema barak ne’ebe sempre suporta hosi ita nia sorin-sorin, iha ita nia kotuk. Aprendizajen mos dala barak ita  estudu hosi ema ne’ebe hetan susesu ona (modeling). Tamba ita hotu hatene katak ema hotu bele hetan edukasaun maibe laos ema hotu-hotu edukadu, ne’eduni tuir ema ne’ebe susesu ho integridade, mental no honestidade forti no a’as.

Artigu badak ne’e laiha intensaun seluk maibe hakarak atu fahe no inspira no enkoraza maluk sira tomak hodi luta ba moris diak liu hosi edukasaun, aproveita no maneja ita nia tempu ho didiak. Moris ne’e hanesan sae bisikleta, para iha balansu hodi labele monu ita tenke bo’ok an. Ne’e signifika katak atu hetan moris diak ne’e laos tur hodi hanoin no mehi deit maibe konserteza tenke iha asaun hodi konkretiza ita mehi. Ema hotu iha talentu no abilidade baziku maibe atu dezenvolve buat sira ne’e tenke liu hosi dalan ne’ebe los, fatin ne’ebe los no ho esforsu tomak. Espera ho hanoin badak ne’e bele estimula no eleva ita espiritu aprendizajen iha fatin ne’ebe deit.

Obrigado barak ba leitor sira. Bom Susesu.

----------------------------------------------------------------------------------------

Autor : Akilis Dias, hosi Munisipiu Lautem, hela iha Dili