Ezistensia Forsas Sosial no Implementasaun Leis

Ezistensia Forsas Sosial no  Implementasaun Leis

Liu husi oportunidade ida ne’e hau hakarak ke’e sai oituan oinsa forsas sosial bele afeita no impede implementasaun leis iha ita nia rai doben Timor-Leste. Ita la sente maibe forsas sosial hirak ne’e sempre fo influensia maka’as ba ajente seguransa en jeral (law enforcement officers), autoridades justisa ninian no bele mós ba guvernu.

Timor-Leste nudar nasaun foun iha sudeste aziatiku nebe  hetan ninia independensia tinan sanulu resin ona. Liu husi prosesu oioin, hahu husi funda guvernu soberaniu ida too establesimentu Konstituisaun da Republika no lei oan sira nebe importante liu no fo benefisiu ba nasaun ho objetivu atu regula funsionamentu sistema estadu nian. Liafuan hosi Latina dehan “ubi societas ibi ius” katak ezistensia sosiedade ida iha mos lei para atu regula. Lei hotu-hotu ne’e universal katak aplika ba ema hotu-hotu.

Ho influensia hosi fator forsas sosial hodi hamosu filosofia ida dehan nune “Di dalam kepastian hukum belum tentu ada keadilan dan didalam keadilan pasti ada kepastian hukum”. Ne’e signifika katak iha implementasaun lei la sempre hamosu justisa ba ema ne’ebe buka justisa. Tamba iha fatores barak mak sempre sai impedementu ida ne’e forsa tebes atu prevene no halakon.

Iha oportunidade ida ne’e hakerek nain hakarak ke’e sai oituan oinsa forsas sosial ida ne’ebe mak bele influensia prosesu no implementasaun leis iha rai laran. Iha kualker nasaun ida nia laran sempre ejiste forsa social (social forces) hodi atinji sira nia objetivu. Objetivu husi ejistensia forsas sosial nee bele diak no bele a’at ba sosiedades tomak. Normalmente forsas sosial hirak nee konsidera hanesan parte ida husi nasaun. Maibe ita hare husi kontextu lei, ita tenke buka hatene uzu de forsas sosial nebe bele halo ba implementasaun leis iha nasaun nia laran.

Forsas sosial hirak nee mak hanesan tuir mai nee :

1. Forsa Osan (kekuatan uang)

Hahu ita hamrik mesak hanesan nasaun ida, mosu mudansas sosial (social changes) nebe forte tebes iha rai laran liu-liu iha kapital nasaun nian (Dili), halo ema barak mak iha osan no riku soin maibe iha ema barak mos sei kiak rabat rai nafatin e balun uluk riku agora sai kiak, nst. Agora ema nebe iha osan, nia bele uza nia osan hodi interven no altera prosesu normal lia los nian prosesu investigasaun to’o iha tribunal. Ezemplu: ema sira nebe iha osan sira bele selu advogado ida nebe diak hodi defende nia kazu durante prosesu tribunal no ema sira nebe osan laiha sira sei labele selu advogado nebe iha kapasidade naton hodi defende sira nia kazu. Guvernu liu husi ministeriu jusitisa prepara defensor publiku maibe ida nee atu kompleta deit prosesu justisa nian. Iha prosesu investigasaun nia laran mos dalaruma sei akontese joga osan hodi livre ka hakaman ninia akuzasaun. Hau fo ezemplu konkreta ida, iha prosesu kazu ida iha tribunal Dili, tribunal distrital dili hamonu sentensa ba akuzadu, depois de ida ne’e akuzadu liu hosi ninia advogado halo rekursu ba Tribunal ne’e as liu mak tribunal Rekursu. Durante prosesu nia laran akuza selu ofisial justisa ida iha Tribunal Rekursu nian hodi influensia juis ninia desizaun (fo liberdade). Maibe grasa de deus akuzadu ho ofisial justisa ne’e kaer toman no hetan akuzasaun halo subornu no hetan kastigu. Imajina, ida ne’e mak konsege karik, justisa bele sosa ho osan. Ita mos lahatene keta balun konsege duni no la detekta karik? Laos akuza ema maibe atu fo hanoin ba ita hotu hodi kuidadu no tulun hodi implementasaun lei lao tuir nia dalan.

2. Forsa Masa (kekuatan massa)

Tuir situasaun real iha ita nia rain, Polisia nudar ajenti seguransa nebe implementa lei no ordem sempre hasoru forsas masa nebe ejisti iha komunidade nia le’et. Forsa masa signifika grupu balun nebe iha membros ou elementus barak no bele fo influensia hanesan, grupu veteranus, klandestina, arte marsiais, partidu politiku, nst. Tamba ema sira ne’e iha membros barak no iha poder influensia sei forte, uza aproveita hodi impede prosesu justisa iha rai laran. Intervensaun no influensia hosi forsas sosial laos hare deit hotu intervensaun fizikamente maibe mos hare hosi psikolojikamente.

3. Forsas Politika (Politics Force)

Iha nasaun demokratiku nia laran, povu iha direitu no obrigasaun involve an iha vida politika para atu nune bele determina nasaun nia lalaok, matan no tilun ba implementasaun leis no kontrola poder nasaun nian. Desizaun politika hotu-hotu politiku nain sira mak sei determina bazeia ba nasaun nia diak no povu nia interese komum. Tamba nee kualker lei ida sempre konsidera hanesan produtu politiku nian. Politika defende malu tamba ideolojia nee sempre akontese iha rai lara, poder nain sira defende malu hodi ses an husi justisa tamba tauk sira nia partidu monu no selu tusan (bahasa dehan balas budi). Ezemplu: membro do guvernu ou parlamentu ida hosi partidu A mak involve iha krime ruma ou korupasaun ruma, sira sempre salva malu para labele afeita ba partidu. Kuandu ema povu babain mak viola lei tranzito sira prende kedas hodi submete ba prosesu infrasaun kodigu tranzitu nian maibe se kuandu ema politiku ida ou membro guvernu ou parlamentu ida mak halo violasaun lei tranzito, polisia tranzito dalaruma haruka liu deit. Buat sira nee ita la konsiente maibe akontese hela iha ita nia le’et, dalaruma mos ita hare hela maibe ita sente hanesan babain deit tamba konsidera hanesan toman tiha ona (sudah jadi budaya/tradisi.

Esplikasaun badak hosi hanoin ida ne’e katak realidade forsas sosial ne’e ezisti duni iha kualker nasaun ida nia laran, tantu iha ita nia rain Timor-Leste. Ezistensia forsas sosial ne’e sai hanesan obstaklu bo’ot ida intermus de implementasaun lei maibe laos atu halakon forsas sosiais sira ne’e. Maibe oinsa ita eduka tansforma sira hodi tau sira nia an iha fatin ne’ebe ho dignu no valoriza nafatin justisa nudar lia los ba ema hotu. Agora transforma grupu hirak ne’e laos fasil hanesan fila ita nia liman, ne’e komplikadu tebes maibe tenke koko. Atu muda mentalidade ida ne’e depende mos ba ukun nain sira no implementadores leis iha rai laran. Iha implementasaun lei labele hare ba klase sosial, status sosial, posizaun no background. Tamba ita hotu hatene katak ema hotu-hotu iha lei nia okos, ema hotu igual iha lei nia oin, katak ema hotu tenke kumpri lei ne’ebe vigor iha ita nia rain. Se laos ita mak kumpri se los mak atu kompri. (Hukum labele tajam kebawah tapi tumpul keatas – lei labele aplika deit ema ki’ik sira maibe ema ne’ebe iha influensia mos).

Sekarik implementasaun leis la tuir nia dalan mak bele hamosu problema sosiais ne’ebe fo impaktu negativu ba prosesu dezenvolvimentu hosi aspeitu hotu-hotu. Impaktu konkretu ida mak ema sei lafiar lei no justisa formal maibe prefere liu ba asaun retaliasaun. Lex Talionis sei aplika iha sosiedade nia le’et tamba ema la fiar ona prosesu lei ne’ebe formal. Se karik iha problema ruma mak akontese iha sosiedade nia le’et sira laos buka justisa liu hosi dalan legal ka iha tribunal maibe sira buka oinsa para halo retaliasaun (balas dendam). Grupu ida nia maluk mate karik, sira buka oinsa para hodi oho mos grupu seluk nia ema. Buat sira ne’e bele kontese tamba ho razaun ne’ebe ita mensiona iha leten. Tamba ne’e ita hotu lakohi para situasaun ida ne’e akontese iha ita nia rain doben Timor-Leste.

Liu hosi artigu ida ne’e bele fo hanoin ita liu-liu ba leitor sira para ita hamutuk hodi dezenvolve rai ida ne’e ho dignu liu hosi aspeitu lei ne’ebe klaru no forti. Ita tenke promove no kontribui ba implementasaun leis ne’ebe vigora iha Timor-Leste.

Autor : Akilis Dias, hosi Municipiu Lautem, hela iha Dili