Tamba Saida mak Ema Komete Korupsaun

Iha Timor Leste, publiku komesa koalia maka’as namanas konaba kazu korupsaun ne’ebe involve hosi ema nebe iha poder ka kaer poder. Tamba ne’e koalia konaba korupsaun sempre sai topiku ne’ebe intersante tebes hodi diskuti tuir ida-idak nia konesementu no versaun. Ema nebe hakilar maka’as kontra hahalok korupsaun ne’e signfika katak sira iha sintidu nasionalismu no la gosta aktus ilisitu ida ne’e tamba konsidera koruptores sira utiliza no aproveita sasan estadu nian no povu tomak nian ba interese privadu, familia no nia kolegas sira. Utiliza sala sasan publiku nian konsidera hanesan korupsaun tuir tipu korupsaun ne’ebe iha. Tipu korupsaun mak hanesan; suborn (bribery), patronage (ema nebe iha poder proteje ema seluk hodi hetan vantajen osan no buat seluk, Nepotizmu, desfalke (penggelapan) no seluk tan.

Nudar Timor oan ida, ita hotu prekupa ho kazu korupsaun nebe akontese iha ita nia rai doben Timor Leste. Iha informasaun no faktus barak nebe komese hatudu katak ema balun ne’ebe iha poder sempre involve an iha aktus krime korupsaun ho maneira no tipu krime korupsaun nebe various.  Balun involve kazu krime duni maibe nia nature kazu ne’e halai liu ba pekulatu, abuza de poder, brankeamentu kapitais, korupsaun  duni (murni korupsaun). Bazeia ba dados nebe iha, kazu korupsaun (murni) iha ita nia rain ne’e foin mak tolu (3) ne’ebe konsege hetan ona sentensa iha tribunal no akuzadus sira tama ona komarka. Kazu tolu ne’e mak hanesan tuir mai ne’e : primeiru : Kazu vantajen nao patrimonial involve suspeitu nain ida (1), segundu; kazu korupsaun ho tipu suborn (bribery) hasoru autor justisa nian hodi hetan vantajen livre hosi akuzasaun. Terseiru; kazu subornu ne’ebe involve ofisial alfandega hodi fo livre ka ses an husi selu multa no impostu sasan importasaun. Kazu seluk balun ne’ebe akuzadus barak mak tama komarka ne’e balun ho tipu kazu nebe diferente hanesan pekulatu no brankeamentu kapitais.

Tuir hakerek nain nia hanoin, atu rezolve problema korupsaun iha rai laran tenke liu husi dalan rua (2); primeiru : Prevensaun no prosesu suspeitu sira tuir lei nebe vigora iha ita nia rain. Asaun prevensaun nudar dalan ida ne’ebe importante tebes hodi salva ema hodi involve an iha aktus korupsaun. Ema sempre dehan “prevene diak liu duke kura” (mencegah daripada mengobati). Prevensaun ne’e liu husi maneira no dalan barak hanesan hametin sistema, sosializasaun, nsst. Prosesa ema korupto sira tenke justu no labele iha intervensaun husi forsas sosiais. Forsas sosiais ne’e mak hanesan forsa politika, forsa massa, forsa osan, nsst. Realidade hatudu katak forsas sosiais hirak ne’e influensia maka’as ba implementasaun lei iha ita nia rai laran.

Lojikamente no psikolojikamente ema halo korupsaun tanba iha situasaun tolu ne’ebe sai fatores determinante hodi obriga ema involve an iha aktus korupsaun mak hanesan tuir mai ne’e :

1.   Nesesidade (kebutuhan)  : ema komete korupsaun tanba nesesidade mak obriga. Ezemplu ida se ema ne’e nia vensimentu ki’ik no la konsege sustenta nia moris ho diak maka iha posibilidade bo’ot ema ne’e sei komete krime korupsaun. Kondisaun ekonomia uma laran no kondisaun sosial sempre influensia ema ida hodi halo hahalok ilisitu ida maske nia hatene nia konsekuensia iha loron ikus.

2.   Kanten (keserakahan/rakus) : ema ne’ebe komete krime korupsaun ida tamba nia iha sentimentu kanten (nafsu/rakus) nian. Ema ne’e iha vensimentu bo’ot, osan iha no buat hotu iha ona maibe hakarak naok nafatin hodi aumenta nia riku. Sentimentu kanten ne’e sempre diriji ema hodi komete hahalok krime korupsaun nian maske nia hatene nia hahalok ne’e kontra lei.

3. Sistema : ema komete korupsaun tamba sistema de kontrola mak ladiak hodi fo espasu no oportunidade ba ema hodi halo asaun ilisitu ida. Psikolojikamente ema sempre komete krime korupsaun tamba iha oportunidade, katak sistema de kontrola ladiak entau fo importunidade hodi komete hahalok koruptu nian.

Refere ba situasaun tolu iha leten, ita bele esperansa ida katak bainhira ita fokus hodi resolve situasaun tolu iha leten ita bele ona rezolve problema korupsaun laos halakon totalmente maibe pelemenus hamenus to’o metade ne’ebe iha planeia. Sistema de kontrola ne’ebe diak sei minimiza no halakon pratika korupsaun iha rai laran. Nesesidade no sistema mak sai savi importante hodi tetu no haree didiak. Buat rua ne’e mak rezolve diak ona, ita espera katak sei iha rezultadu diak ba politika kombate korupsaun iha rai laran. Se laiha mos ita koalia deit maibe sei laiha rezultadu diak. Sistema de kontrolu ne’ebe diak tenke lao ho lei anti korupsaun ida ne’ebe forti. Lei kuandu forti no penalti todan ba ema koruptu sira psikolojikamente ema sei sente tauk atu komete krime korupsaun, ne’e konsidera mos hanesan pasu prevensaun ida.

Jeralmente lalaok krime nian iha fatin hotu-hotu, psikolojikamente influensia hotu parte tolu hanesan : Oportunidade/motivu, kapasidade no hakarak/ vontade (desire).

Oportunidade : Ema komete krime ida (korupsaun) tamba iha oportunidade, se karik sistema ladun forti ka ladiak ne’e signifika katak sei fo oportunidade ba ema hodi komete krime ida.

Kapasidade/skill; ema nebe komete krime tanba nia iha kapasidade ka skill nebe naton hodi halo krime. Se laiha kapasidade imposibel ema ida halo krime. Ezemplu : ema koruptor ida komete krime korupsaun ida iha nia edifisiu laran (office) liu husi maneira konvense ema, manipula dokumentus no seluk tan.

Hakarak ka vontade;  ema nebe involve an iha krime ida tamba nia iha hakarak ruma ka vontade nebe bo’ot. Se karik hakarak (desire) ka vontade laiha mos krime sei la akontese. Tamba ne’e se ema ne’e iha oportunidade no iha kapasidade naton maibe kuandu laiha hakarak ka vontade mos krime sei la akontese.

Formula krime nian ne’e sempre kesi ba malu ka interdependente ba malu, situasaun tolu presente hotu krime sei mosu. Situasaun no formula ne’e laos ba krime korupsaun deit maibe aplikavel ba krime hotu-hotu.

      --------------------------------------------------------------------------------------------------------
      

Obrigado barak ba le’e nain sira……

Author : Akilis Dias

SITUASAUN DROGA IHA TIMOR LESTE : Tranzitu ba Trafiku Droga OU Merkadu ba Droga

Situasaun Droga iha Timor-Leste - Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe ema hotu-hotu ka mundu tomak hakribi no luta kontra maka’as hodi prevene no kombate. Termus English dehan Dangerous Drugs (Aimoruk Perigu), tamba hare hosi impaktu no  efeitu hosi droga ne’e sempre afeita direitamente ba iha ita nia sistema kakutak nian (Central Nervous System). Joven barak iha mundu ne’e afeitadu ona hosi aimoruk droga ne’ebe automatikamente afeita mos ba sira nia futuru nudar jerasaun foun nasaun nian.  Iha nasaun barak, sira kria ona ka produz ona sira nia lei espesifiku ba droga (special law) tamba agora dadaun ne’e droga sai ameasa bo’ot ba ema no nasaun. Ameasa bo’ot ba jerasaun foun nia futuru no ba nasaun rasik. Tuir relatoriu hosi World Drug Report (UNODC- United Nations Office on Drugs and Crime, 2013) nia estimasaun mundial hatudu katak hosi tinan 2011 ba kotuk ema miliaun 167 to’o miliaun 315 hosi idade 15-64 mak involve an iha droga. Hosi estimasaun totalidade iha leten ne’e laos depende deit ba aimoruk tipu ida deit maibe aimoruk ho tipu oioin hanesan Methamphetamine Hydrochloride (Shabu), Cocain, Heroin, Morphine, LSD, Ecstacy, Marijuana, no seluk-seluk tan. Imajina, hosi ema miliaun atus ba atus mak afetadu ona ho aimoruk a’at ida ne'e. 

Bazeia ba relatoriu  UNODC mos hatudu katak numeru drogadu hosi tinan ba tinan aumenta maka’as iha mundu,laos deit iha nasaun dezenvolvido deit maibe iha mos nasaun sub dezenvolvido  no mos nasaun ne’ebe sei moris iha liña probeza nia okos.  Kleur ka lalais Timor oan mos bele tama iha lista ema ne’ebe afetadu hosi droga tamba ita laiha seriedade hodi kombate droga iha rai laran. Hau dehan laiha seriedade tamba to’o agora ita seidauk iha lei anti droga nian no seidauk iha politika diak ba kombate droga. Ita hotu hatene katak hanesan nasaun foun,ita sei hasoru difikuldades barak maibe situasaun mundo no dezenvolvimentu mundu nian mak obriga ita atu bo’ok an lalais tamba se ita bo’ok an tarde demais aktividade kriminozus sei maka’as no nia abut metin ba bebeik.

Iha Timor Leste kestaun droga sai preokupasaun públiku tanba ikus-ikus ne’e droga hahu ona despaila iha komunidades nia le’et. Pior liu tan mak ita nia nasaun Timor Leste sai nudar tranzitu ba trafiku droga nian.  Koalia konaba situasaun droga iha rai laran, intersante tebes hodi liga kestaun ida ne’e ho Serviso Polisia nian, Serviso Intelijensia nian, Serviso Aeroportu, Serviso Alfangeda, Serviso iha liña Fronteiras Terestres  no Maritima, tamba instituisaun hirak ne’e mak iha primeiru linã kontra droga iha rai laran.  Instituisaun hirak ne’ebe mensionadu iha leten ne’e iha kapasidade naton, iha koñesimentu no iha experiensia diak no iha sentidu nasionalismu diak ita fiar droga sei labele invade ita nia rai doben ida ne’e. 

Situasaun ikus-ikus ne’e hatudu momos mai ita katak iha ema estranjeirus balun serviso hamutuk ho ema lokal balun hodi halo importasaun droga hosi nasaun seluk liu hosi ita nia teritoriu laran, uza ita nia Airoportu hodi hatama drogas depois mak distribui fila fali ba nasaun seluk. Agora perguntas ida mak ne’e, tamba saida mak estranjeirus sira uza ita nia rai nudar rute foun ida ba importasaun droga? Resposta simples liu, hatudu katak ita Timor seidauk iha kbit naton hodi kontrola movimentu drogas, laos laiha kbit liu, iha kbit maibe seidauk maximu. Grupu Krime Organizadu sira ne’e estuda hetan ona katak, ita nia nasaun sei foun hela, ne’ebe sistema kontrola seidauk diak no instituisaun hotu-hotu sei frajil hela intermus de rekursu umanu no fasilidades. Ita nia nasaun aban bainrua laos ona nudar fatin tranzitu ka rute deit ba aimoruk droga maibe bele sai hanesan merkadu ba aimoruk a’at ida ne’e. 

Ema barak mak sei involve an iha droga sekarik laiha intervensaun teknikamente no politikamente. Tenke kapasita ita nia ema hodi luta kontra droga iha rai laran. Ita persiza serviso hamutuk ho organizasaun Internasionais sira konaba luta kontra droga nian mundu internasional, regional no nasaun vizinus sira. Organizational Internasional ba kontra droga mak hanesan : United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC),  Anti Drug International Organizational ( ADIO), Drug Enforcement Administration (DEA-USA) Badan Narkotik Nasional (BNN-Indonesia), no seluk tan. Organizasaun hirak ne’e iha kapasidade no experiensia barak konaba oinsa atu detekta sirkulasaun droga, hamate rede trafiku droga nian no oinsa atu kombate. Politikamente depende ba ulun bo’ot nasaun nia politika hodi kria lei anti droga hodi sai baze legal ida no sai mata dalan ba autoridade seguransa hodi serviso tuir no implementa. Maske provizoriamente Timor-Leste aplika lei Kodigu Penal Indonesia nian konaba anti droga maibe lei ne’e ladun forti no ita persiza aumenta sirkumtansias balun iha ita nia lei rasik.

Iha hotu akompania notisias iha media elektronika no jornais sira fo sai katak ema estranjeirus balun serviso hamutuk ho timor oan balun utiliza Timor Leste sai nudar fatin tranzitu ba trafiku droga nian. Hanesan iha loron 19 de Outubro de 2013 ema estranjeirus nain 5 lori aimoruk droga liu hosi aviaun mai hosi Singapura mai Dili ho kuantidade kuaze kilogramas 6 ho balun no mos ho evidensia seluk mos. Kazu ikus liu tan mak kapturasaun suspeitu droga nian foin dadaun iha loron 5 de Setembru de 2014 ho evidensia droga hamutuk kilograma ida (1) ho balun (Inklui timor oan). Kazu rua ne’e akontese hotu ho maneira de operasaun (modus operandi) ne’ebe identiku (hanesan) tamba utiliza aviaun nudar meus de transportasaun no distribuisaun. Aleinde kazu bo’ot rua mensionadu, antes ne’e iha mos kazu droga ne’ebe involve hosi ema timor oan rasik no estranjeirus balun. Akontesementu ida ne’e hatudu mai ita timor oan katak, ema estranjeirus ne’e hare hetan hela ita nia frakezas balun intermus de seguransa iha liña fronteiras hanesan aero, martima no terestres. Iha fiar katak ema estranjeirus ne’e serviso hamutuk ho timor oan balun ne’ebe sai mata dalan ba sira nia aktividades ilisitu ida ne’e..

Razaun saida mak Timor Leste sai fatin tranzitu ba trafiku droga- Tuir hakerek nain deskobre katak iha kondisaun balun no razaun balun ne’ebe konsideradu hanesan razaun fundamentu sekarik ita nia rai sai hanesan fatin tranzitu ba trafiku droga, mak hanesan  tuir mai ne’e :

1.  Sistema do kontrolu iha liña fronteira (Aero, Maritima no Terestres) mak ladun forti. Maske ita nia autoridades seguransa konsege kaptura suspeitu trafiku droga nian dala rua ho kuantidade ne’ebe bo’ot maibe ita seidauk hatene hira mak konsege livre no hakat ba nasaun vizinus sira.
2.    Fasilidade atu detekta aimoruk a’at iha fatin tolu mensionadu iha leten seidauk iha.
3.    Rekursu umanus sei menus hodi detekta movimentu aimoruk droga tama mai rai laran.
4.    Ekonomia rai laran ne’ebe laduk forti nebe afeita ema ne’ebe sosa aimoruk droga ne’e sei minimum tebes. Tamba kuandu nasaun ida atu hanesan merkadu ba droga nian ne’e signifika katak konsumidores sira iha osan hodi sosa droga. Ita hotu hatene katak aimoruk drogas sempre folin karu tebes, ne’eduni so ema osan iha mak bele sosa hodi konsumi. Tamba ne’e iha kazu droga barak mak sempre involve hosi ema riku ka iha osan, laos ema kiak.
5 Fronteira terestres Timor nian ne’ebe luan bele fo espasu ba trafikantes droga hodi importa droga ilegalmente hosi ita nia rai laran ba nasaun vizinu seluk. Ita hotu lakohi ita nia nasaun Timor-Leste sai tranzitu ba trafiku droga nian hanesan nasaun sira seluk. Iha Sudeste Azia, trafikantes droga importa droga liu hosi nasaun tolu hanaran Golden Triangle (Segitiga Emas) ba trafiku droga nian. Nasaun hirak ne’ebe sai nudar Golden Triangle mak hanesan Thailandia, Laos no Myanmar. Iha Medio Orente, trafikante drogas utiliza nasaun balun iha rejiaun neba ho naran Crescent (sabit). Fatin hirak ne’e laos deit sai rute ba trafiku droga maibe sai mos sai ona merkado ba droga nian.

Iha posibilidade bo’ot Timor Leste bele sai merkado ba aimoruk droga agora no ba futuru – Bele akontese, buat hotu iha posibilidade, ema dehan “nothing is impossible” laiha buat ida mak imposibel. Buat hotu bele akontese agora no iha futuru, depende ona ba ita timor oan nia vontade diak hodi luta kontra droga. Iha posibilidade bo’ot ita nia nasaun sai hanesan merkadu ba droga iha futuru. Merkadu signifika katak ema balun fa’an ka venda droga no iha ema balun sosa no konsume.   Agora iha timor ema balun hahu ona konsume maske sei kategoria numeru ki’ik. Ita hotu hatene katak ema lubuk ida mak sai ona suspeitu ba aimoruk a’at ida ne’e no agora iha hela prizaun, kompostu hosi ema lokal no estranjeirus balun. Situasaun ne’e hatudu katak timor laos fatin ba tranzitu deit maibe sai mos hanesan merkadu ba aimoruk droga nian, maske ho numeru ne’ebe ki’ik. Kontiudu ka ingridiente ka material ne’ebe uza hodi produz aimoruk a’at droga ne’e visiadu (addict)  tebes hodi hodi kontrola ema nia hanoin no sai dependente. Ne’eduni bainhira iha ema balun mak konsume ona maka sira sei buka no sosa maske liu hosi modus operasaun ne’ebe difisil.

Tamba saida maka ema hakarak konsume aimoruk droga - Iha razaun barak mak sai nudar fatores determinante ba abuza droga ne’e. Hakerek nain koko atu esplika razaun fundamentu balun bazeia etiologia (sebab-akibat)  mak hanesan tuir mai ne’e :

1.    Kuriozu (Curiosity), ema hakarak konsume droga tamba hakarak koko ka experiensia oinsa los droga nia efeitu no gostu. Bainhira koko dala ida, maka sei hakarak koko tan ka uza tan ba bebeik tamba visiadu (addicted). Ita hatene katak aimoruk droga ne’e iha parte kimika esensial ne’ebe provoka ita nia vontade hodi konsume hela deit. Hanesan sigaru, ema kuandu fuma sigaru lolon ida, nia hakarak aumenta ita hakarak fuma tan deit. Informa mos katak sigaru mos kategoria droga hotu tamba kontiudu hosi droga ne’e mak Nicotine. Sigaru tama iha klasifikadu estimulante droga (Stimulant drug).  
2.    Lakohi simu realidade, Ema barak mak hetan situasaun difisil ka problema lakohi uza maneira seluk maibe halai ba uza droga. Realidade hatudu katak kuandu ema ida hetan problema dala barak sira halai ba hemu tua no fuma sigaru. Ho situasaun ida ne’e ema bele aproveita fo droga hanesan Marijuana no Ecstacy hodi konsume. Tamba aimoruk ne’e sei halo ema sente kontente  no alusinojenu (Hallucinogenic and feeling Euphoria).
3.    Influensia hosi kolega, ema involve an iha droga tamba ransu ema nebe drogadu tiha ona. Ema ne’ebe drogadu ne’e sei influensia nia kolega seluk hodi konsume aimoruk a’at. Tamba ema drogadu ne’e iha intensaun atu habelar sira nia grupu drogadu nian atu nune’e sira bele ransu hamutuk loron kalan.
4.    Personalidade ne’ebe fraku, Kuandu ema ida nia personalidade fraku nia sei monu lalais ba tentasaun ne’ebe nia hasoru kuandu tama iha enviromentu ida ne’ebe ema drogadu nian.
5.    Hakarak halakon sentimentu baruk (boredom-kebosanan), Ema dala barak hili dalan konsume droga tamba deit hakarak halakon sentimentu baruk iha sira nia hakutak ka hanoin. Tamba sira fiar katak aimoruk droga bele duni no kura sira nia sentiment baruk.
6.    Ba joven sira (labarik) ne’ebe dalaruma uza droga tamba deit laiha atensaun maximu hosi familia. Tamba familia mak sempre sai fator determinante ida oan sira. Familia tau matan diak ba membros familia, liu-liu oan mane sira mak sira sei la monu ba kualker tentasaun ida.

Ema barak, iha mundu tomak, ema hili dalan ba konsume droga hodi rezolve sira nia problema maibe ema sira ne’e lahatene ka konsiente katak to’o ikus aimoruk a’at droga ne’e sai fali boomerang (merugikan diri sendiri)  ba sira nia an rasik.

Tamba saida maka droga susar atu halakon - Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe ninia kontiudu ne’e bele estraga ema nia sistema kakutak nian (Central Nervous System). Sekuandu ema konsume ona droga automatikamente sei muda ema nia hanoin no ema nia presepsaun. Laos to’o iha ne’e deit maibe droga mos bele halo ema sai visiadu (addicted) no sei sai atan ba aimoruk a’at ida ne’e. Sai atan tamba aimoruk droga mak kontrola ona sira nia an tamba drogadu sira psikolojikamente no fisikamente dependente ona ba droga.  Drogadu sira sente katak sira labele moris bainhira droga laiha. Tamba ne’e mak sira sempre buka meus hotu-hotu hodi hetan aimoruk a’at ida ne’e. Distributores sira, trafikantes droga utiliza situasaun ida ne’e hodi forsenese aimoruk droga ba konsumidores sira no hetan lukru hosi venda aimoruk droga. Kuandu sai ona drug addicted (visiadu) sira sei buka meus hodi sosa no konsume. Kuandu osan laiha sira sei involve an iha aktus ilisitus balun hodi hetan osan, hanesan komete krime naok, korupsaun no seluk tan. Iha parte seluk, Droga susar atu halakon iha mundu tomak tamba droga sempre ligadu ho krime organizadu sira seluk. Iha grupu kriminozus balun aproveita venda droga hodi fasilita fali aktividades ilegal seluk, por ezemplu : Terorismu, Trafiku Umano, no trans national crime sira seluk. Liu hosi maneira venda de droga, bele hetan osan hodi finansia fila fali grupu ilegal sira seluk nian movimentus no aktividades. Sindikatu droga iha mundu ne’e sempre iha koneksaun ba sira nia rede iha mundu tomak hodi sirkula no transporte droga hosi rai ida ba rai seluk, hosi fatin ida ba fatin seluk liu hosi sindikatu droga ne’ebe ita bele dehan professional tebes.

Tipu Droga ne’ebe sirkula ona iha Timor Leste - Aimoruk a’at Droga (Dangerous Drugs)  ne’e aimoruk ne’ebe bandu hodi labele sirkula iha komunidades nia le’et tamba kuandu salah utiliza sei fo impaktu negativu ba konsumidores rasik no ba nasaun ida ne’e. Aimoruk a’at droga ne’e klasifika ba tolu (3) hanesan Droga Depresaun (Depressant Drugs), estimulante Droga (Stimulant Drugs) no Alusinojeno (Hallucinogens Drugs). Aimoruk oin tolu ne’e sirkula ona iha Timor Leste bazeia ba evidensia ne’ebe polisia kolekta durante halo kapturasaun ba suspeitu durante tempu ukun an. Aimoruk droga ne’ebe esplainadu ona iha ita nia rain laran mak hanesan Morphine, Heroin, Ecstacy, Methamphetamine Hydrochlorides (Shabu-Shabu) no Marijuana, Morphine no Heroin.

Efeitu saida mak sei mosu kuandu ema konsume drogas - En jeral, Droga sempre fo impaktu negativu ba konsumidores, impaktu ba saude, impaktu ba mental (psychology), no fiziku. Hakerek nain esplika deit impaktu negativu hosi aimoruk droga ne’e espailadu ona iha rai laran. Hanesan hakerek nain mensionadu iha leten katak aimoruk droga sempre afeita direitamente ba sistema kakutak nian (Central Nervous System) ne’ebe bele muda ema nia mentalidade, ema nia hanoin, ema nia hahalok. Droga mos bele kauza moras ba konsumidores sira. Porezemplu : Ecstacy nia efeitu ne’e kauza ema nia sentimentu euforia no hakarak kontente hela deit. Marijuana nia efeitu mak bele muda ema nia persepsaun kuandu ema fuma. Methamphetamine (Shabu) nia efeitu komum mak bele estimula ema nia enerjia no kauza mos drogadu sira la sente hamlaha maske la han loron tomak. Situasaun ne’e bele kauza ema sofre moras oioin.

Koalia konaba droga (Dangerous Drugs), iha tipu aimoruk droga nian ne’ebe publiku barak mak seidauk hatene no koñese diak hanesan tipu depresaun droga (Depressant Drugs) ne’ebe ema iresponsabilidade (moral laiha) balun ka ema kriminozus sira dala barak utiliza ba sira nia interese mak hanesan Rohypnol no Progesterex. Tipu droga rua ne’e bele kauza ema nia matan dukur derepente to’o toba la hatene an. Aimoruk droga ne’e ema uza hodi lazu no estraga ema nia feto ran sira, babain ema bolu Date Rape Drug. Katak ema utiliza droga ne’e hodi halo asaltu sexual hasoru feto. Rohypnol ne’e laos kauza deit ema dukur no toba derepente maibe nia efeitu bele halo ema hetan moras amnesia. Amnesia ne’e signifika katak vitima sei lahatene saida mak akontese ba nia. Depois vitima hader mai nia sei lahatene saida maka ema halo ba nia. Progesterex ne’e mos atu hanesan ho Rohypnol maibe nia efeitu maka’as liu tamba aleinde halo ema hetan amnesia, vitima sei sofre moras seluk tan mak hanesan labele hetan oan, feto mak vitma ba aimoruk ne’e sei labele iha oan tan ona. Tamba ne’e kuidadu an kuandu ema ruma konvida ba fatin ruma ka partisipa iha acara ruma hodi evita akontese mai mai ita.

Asaun no Politika kombate Droga-  Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe bele estraga ema nia mentalidade. Uza no sirkula droga iha rai laran tenke konsidera hanesan krime extra-ordinariu atu nune estadu trata sira ho extraordinariu mos, katak estadu no guvernu tenke kria ka produz lalais lei espesifiku (special law) ba anti droga nian iha Timor-Leste ho pena ne’ebe todan liu krime sira seluk. Iha nasaun barak, hanesan Indonesia, Filipina, no seluk tan aplika pena de morte ba ema ne’ebe uza droga, importa, sirkula, rai, no produz drogas. Politika estadu nian hodi kapasita no fasilita parte seguransa no instituisaun relevantes ba kombate droga. Ita mos bele kria grupu de traballu de konaba asuntu droga nian ne’ebe bele kompostu hosi instituisaun relevantes iha nasaun ida ne’e. Liu hosi meus hirak ne’e mak ita bele prevene, kontrola no kombate droga iha rai laran.

Ita hotu espera katak ita nia rai doben Timor Leste sei labele sai hanesan fatin tranzitu ba drogas no sei labele sai mos hanesan merkadu ba droga nian. Espera mos katak liu hosi situasaun droga agora dadaun iha ita nia rai laran bele fanun ona ita nia nai ulun sira hodi kria lalais lei anti drogas ho pena ne’ebe todan atu nune ema tauk atu involve an iha droga.  Mai ita serviso hamutuk hodi luta kontra Droga iha Timor-Leste. HATETEN LAE BA DROGA.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

References : 

http://www.samhsa.gov/data/nsduh/2k11results/nsduhresults2011.htm
http://www.unodc.org/unodc/secured/wdr/wdr2013/World_Drug_Report_2013.pdf

http://en.wikipedia.org/wiki/Drug
Handout  of CCJE-AUF Criminology in Drug Education and Vice Control
Relatorio FM published  ( Publika)  iha September 10, 2014 Konaba Droga
 

Obrigado barak ba le'e nain sira. 

Author : akilisdias@gmail.com. (Lospalos) 

Pratika Prostituisaun Iha Timor Leste ho ninia Impaktus

Introdusaun: 

Pratika prostituisaun iha mundu ba ohin loron ne’e buras no kontinua eziste no konsidera hanesan parte ida husi moris humanu nian. Iha rai balun, maske iha lei forte teb tebes hodi bandu ema halo aktividades prostituisaun maibe realidade hatudu katak ho prezensa lei deit la konsege halakon no minimiza hahalok prostituisaun. Iha nasaun balun, iha Europea, sira legaliza ona pratika prostituisaun nudar aktividade legal, nebe lei proteje no fo dalan ba sira hodi halo aktividade prostituisaun tamba konsidera ona hanesan parte ida husi negosiu, naran katak labele uza violensia fisiku ka mental hasoru prostitutas sira.

Prostituisaun ne’e simplesmente defini hanesan asaun transaksaun ema ida ba ema seluk hodi halo relasaun sexual hodi hetan osan, prezenti no seluk tan.  Iha aktividades prostituisaun nian nebe involve ema datoluk hodi organiza, fasilita, no maneja aktividade ne’e. Ema nebe organiza prostituisaun ne’e bolu iha termu Bahasa Melayu karik Germo, iha termu lingua englesh bolu Pimps (if male) ba ema mane sira no Madams (if female) ba ema feto sira. Klientes sira nebe iha relasaun ba prostitutas sira, iha nasaun balun hanesan North America sira bolu Johns or Trick no iha nasaun British sira bolu Punters. Termus hirak ne’e uza hanesan lingua informal ka bahasa slang nebe aplika deit ba enviromentu ida ne’e. Prostituisaun ne’e konesidu ho lian Indonezia karik bolu Pekerja Sex Komersial (PSK). Agora iha timor seidauk iha termu spesifiku ida maibe babain ema dehan deit feto puta ka ema a’at.

Problema prostituisaun ne’e ita konsidera nudar grupu krime organizadu nebe ho natureza nebe komplikadu tebtebes bainhira ita liga ho external factors and internal factors. Ligadu ba external factors maka ita koalia konaba Organized Crime Group or Transnational Crime nebe kompostu husi Human Trafficking (Trafiku Humanu), Smuggling People (Penyeludupan manusia-Kontrabandu), drugs (Drogas), Money Laundering, no seluk tan. Faktus hatudu katak, iha rai barak nebe numeru prostituisaun a’as sempre iha posibilidade bo’ot ba sirkulasaun drogas no volume krime mos bele aumenta, tamba ema barak mak involve an iha laran, bele hamosu sistema premanisme ka gang ka ema bolu maun bo’ot. Internal Factors ne’e relasaun ho prostitutas sira nebe involve husi feto Timor oan tamba razaun kampu de serviso laiha para sustenta sira nia moris lorloron nian. Bele lee iha intervista exlusivu nebe halo husi CJITL ho feto timor nebe involve an iha vida prostituisaun nebe Published 24 May 2011. Fatores sira ne’e iha inter ligasaun ba malu bainhira prostituisaun buras iha fatin ida. Realidade hatudu katak pratika prostituisaun iha rai laran ne’e maioria mai husi nasaun seluk nebe mai serviso dupla, tamba sira serviso iha bar no involve mos pratika prostituisaun

Bazeia ba Kodigu Penal Timor Leste nian (2010) Artigu 166 konaba Fa’an Ema, Kontiudu husi artigu ne’e mak hanesan “Se maka, iha situasaun ne’ebé la tama iha artigu 163 nia previzaun (artigu 163 ne’e konaba Trafiku ema), ho aktu ka tranzasaun naran ida, transfere ema ka ema grupu ida ba ema ka ema grupu seluk hodi simu hanesan pagamentu kuantia uma ka kontrapartida, rekompensa ka vantajen seluk sei hetan pena prizaun tinan 2 too tinan 8.”  Bazeia ba artigu mensionadu iha leten hatudu katak ema ne’e fa’an ema ne’e it abele konsidera nudar “germo” tamba nia fa’an ema ida ba ema datoluk hodi hetan lukru ka osan, ka prezente nst.

Artigu seluk nebe bele aplika ba pratika prostituisaun nee maka  Kodigu Penal Timor Leste nian (2010) Seksaun III Konaba Explorasaun Seksual “ Artigu 174-Explorasaun Seksual ba ema datoluk ka ema seluk. Kontiudu husi artigu ne’e mak hanesan tuir mai ne’e :

1.  Se maka, ho intensaun atu hetan lukru ka uza aktividade ne’e hanesan nia servisu loro-loron, fasilita ka, oin naran ida, kontribui ba ema seluk atu ezerse prostituisaun ka pratika aktu seksuál seluk sei hetan pena prizaun tinan 3 too tinan 10.

2.  Ajente sei hetan pena prizaun tinan 4 too tinan 12, kuandu iha mós sirkunstánsia sira-ne’ebé tuirmai ne’e ruma:

a) Explorasaun ba vítima ne’ebé hasoru abandonu ka nesesidade ekonómika;

b) Violénsia, ameasa grave ka koasaun ba vítima;

c)  Vítima nia deslokasaun hosi país iha ne’ebé nia moris ka

hela ba país seluk;

d)  Retensaun ba vítima nia dokumentu ba identifikasaun ruma

Lei ne’e hakerek klaru katak ema nebe nudar Germo (Madam-Pimp) sei hetan kastigu nebe todan husi tinan 3 to’o tinan 10 depende mos ba sirkumtansia nebe iha, se karik aplika sirkumtansia agravadu bele hetan pena tinan 12. Iha kodigu penal nee la defini ema pesoal ka prostituta nebe involve an iha pratika prostituisaun, lei ne’e aplika deit ba ema nebe fasilita, organiza fatin, ema hodi halo relasaun sexual (Madam-Pimp). Lei ne’e loke dalan ba ema pesoal ka prostituta hodi halo prostituisaun ho tipu ida privadu (private), ne’e laiha ema datoluk mak organiza maibe sira rasik mak kontak malu ho kliente hodi halo hahalok sexual nian. Prostitutas sira sempre livre husi kodigu penal ne’e tamba konsidera sira hanesan vitima, klaramente laiha lei penaliza sira nia aktus. Tuir dotrina lei nian katak “ se lei laiha atu penaliza aktus ruma ne’e signifika katak krime laiha” (Nullum Crimen, nulla poena sine lege). Tamba ne’e kuandu lei laiha atu prosesa no fo punisaun ba ema ida ne’e  signifika katak krime laiha tamba la kontra lei ruma.

Iha Timor Leste, liu-liu iha kapital Dili, pratika prostituisaun komesa buras nebe involve husi feto estranjeirus no feto lokal sira. Feto estranjeiru babain uza tipu prostituisaun Brothel ou uma prostituisaun nebe sira uza bar ka karaoke fatin nudar fatin prostituisaun no bele mos uza tipu private ka privadu. Tipu ida ne’e prostitutas sira kontaktu deit sira nia kliente hodi halo hahalok sexual nian iha fatin nebe sira rasik determina.  Ba feto lokal ka feto timor dala barak sira aplika mos tipu prostituisaun brothel, private no street prostituisaun. Klaramente pratika prostituisaun existe duni iha ita nia rain maske seidauk abertamente sei subar-subar hela (covert) karik ita kompara ho nasaun seluk.

Prostituisaun hanesan hahalok ida nebe sosiedade tomak la aseita, tamba konsidera dezmoraliza nia an ka moral laiha, mal edukadu, no ema nebe lakon ona dignidade nudar humanu. Komunidades sira sempre expresa sira nia hanoin katak ema nebe involve an iha vida prostituisaun ne’e hatun dignidade nudar ema humanu, kontra kultura no relijiaun, nst. Efeitu husi prostituisaun laos deit hatun dignidade no moral sira nian, maibe bele hadaet moras hanesan : HIV/AIDS, Syphilis, nst  ba ema seluk nebe bele kauza ema mate tamba to’o agora seidauk iha aimoruk ida mak bele kura moras HIV/AIDS.

Tipus prostituisaun en jeral :

1.        Prostituisaun iha dalan (street Prostitution)

Prostitutas sira ba iha dalan ibun, parke, tasi ibun no fatin publiku hodi hein ema ou mane sira mai bolu hodi ba halo relasaun sexual. Iha tipu ida ne’e parte rua entre mane ho feto bele determina fatin ba sira nia destinasaun hodi halo pratika sexual.

2.        Prostituisaun iha uma laran (brothel)

Tipu prostituisaun ida nee, feto sira halibur malu iha uma laran hodi hein deit ema mane sir aba halo relasaun sexual. Dalaruma sira uza fatin hanesan bar no diskoteka sira nebe iha lisensa negosiu nian maibe au mesmu tempu bele utiliza fali ba pratika prostituisaun.

3.    Prostituisaun liu husi kontaktu malu no transporte (Escort)

Prostituta (prostitute) sira uza meus komunikasaun hanesan telefoni hodi kontaktu ba sira nia kliente hodi halo relasaun sexual iha fatin nebe sira determina hanesan iha hotel, apartamentu, ou iha kliente sira nia uma, nst. Aleinde kontaktu diretamente,dalaruma mos liu husi ajensia ka ema nebe organiza no fasilita.  Metode ida ne’e konesidu liu iha parte eropa nian. Sira uza ajensia hodi fasilita aktividade ne’e, ajensia mak kontaktu parte rua ne’e, kliente ho prostitute hodi hasoru malu.

4.     Prostituisaun Privadu (private)

Tipu ida ne’e similar ou atu hanesan escort, Sira prostituta (prostitute)  no kliente sira kontaktu malu hodi halo relasaun sexual, maibe dala barak halo iha deit uma privadu laran no bele mos ba hotel ka apartamentu.

5.   Prostituisaun iha Club, Bar : tipu prostituisaun ne’e babain sira iha fatin permanente hodi halo serviso hanesan servidor iha Bar no Karaoke hodi hein kliente sira nia vizita. Fatin nebe atu utiliza halo hahalok sexual bele iha brothel ka fatin nebe sira hela ba ka bele mos ba fatin seluk tuir kliente sira nia hakarak.

6.        No tipus seluk tan.

Oinsa maneira de operasaun prostituisaun iha Timor Leste no iha rai balun :

Prostituisaun konsidera nudar grupu krimi organizadu nebe opera no involve husi ema ema barak hodi nune bele hetan susesu diak. Ema hirak ne’e mak opera grupu krime organizadu ne’e sai buras no eziste iha rai hotu-hotu iha mundu inklui Timor Leste. Maneira de operasaun mak hanesan tuir mai ne’e :

1.Madam ou iha timor karik bolu MAMI : Ema (feto) ne’e mak hanesan manajer ba pratika prostituisaun nian, nia mak lidera no kontrola iha prostituisaun nia knuk. Feto ne’e mak responsabilidade ba kontratu, selu osan, hasoru malu ho klientes sira hodi deside folin no fatin ba pratika hahalok sexual nian no responsabiliza ba salariu prostitutas sira.

2.  Procurer and Pimp ou babain bolu Germo : Ema ne’e mak organiza no fasilita feto sira hodi serviso nudar prostitutas. Germo nia servisu ne’e bele fasilita no foti feto sira rai ida ba rai seluk.

3.   Transporter : Ema ne’e nia serviso maka oinsa tula feto prostitutas sira husi fatin ida ba fatin seluk ka husi sidade ida ba sidade seluk. Ema ne’e mak responsabilidade konaba selu ka kolekta osan no transporta feto ba klientes sira.

Tipu  Prostituisaun iha Timor Leste :

Ita nia nasaun maske foin ukun an iha tinan 2002, tinan 12 ukun an maibe realidade ita labele nega katak komesa mosu ona pratika prostitusaun iha rai laran, liu-liu iha Dili nudar kapital nasaun nian.  Modus operandi nebe aplika iha pratika prostituisaun ne’e iha maneira oioin hodi dezvia ema nia hanoin liu-liu parte seguransa sira. 

Bazeia ba observasaun, tipu ou metode prostituisaun iha Timor Leste mak hanesan tuir mai ne’e :

1.  Privadu (private); katak feto prostituta bele kontaktu ba sira nia kliente mane sira ou vice versa, hodi determina fatin hodi halo pratika relasaun sexual. Babain ema sira nee utiliza fatin hanesan hotel no fatin nebe sira senti seguru ba sira. Tipu ida ne’e maioria halo husi ema timor oan no mos bele ema estranjeirus sira.

2.  Iha uma permanente ba prostituisaun (brothel) ; Modus operandi nee aplika husi feto Timor no feto estranjeirus nebe hela iha timor. Tipu prostituisaun ida ne’e feto sira ba hein deit iha fatin  permanente ka uma hodi hein vizitor sira.

3.  Bar, Club no Karaoke fatin ; Modus operandi ida nee mak maioria feto estranjeirus sira aplika hodi halo pratika prostituisaun. Feto sira babain halo serviso dupla tamba halo finzi serviso iha bar no karaoke fatin hodi hein kliente no visitor sira.

Kauzas hamosu Prostituisaun :

Kauza ba pratika prostituisaun iha rai laran ne’e ho razaun barak :

Ø  Feto Lokal (Timor)

1. Ema nebe involve an iha vida prostituisaun tamba falta atensaun no kontrola husi familia uma laran. Familia mak fundasaun ba buat hotu, hanorin moral, valor moris nian, no dixiplina iha interaksaun ho ema seluk no sosiedade en jeral.

2.    Fe’e ka fiar ba maromak laiha ka mihis, tamba liu husi relijiaun ita hametin ita nia fee haforsa mos ita nia moral.

3.    Fator ekonomia, Moris iha situasaun kiak no mukit nia laran bele sai tentasaun bo’ot ba ema ida hodi involve an iha vida prostituisaun nian laran.

4. Iha paradigma ida katak liu husi vida prostituisaun bele lalais no fasil liu hetan osan barak (la aplikavel ba hotu-hotu).

Ø  Feto Estranjeirus :

1.    Sira vitima husi trafiku humanu nebe organiza no fasilita husi ema datoluk .

2.    Sira involve an iha vida prostituisaun tamba problema ekonomia uma laran.

3.    Laiha kampu de trabaliu ba sira iha sira nia rain rasik.

4.    No fatores sira seluk tan.

Impaktu prostituisaun ba iha futuru :

Prostituisaun ne’e parte ida husi grupu organizadu nebe seriu atu tau atensaun maximu, ne’e duni karik laiha intervensaun rapida husi orgaun estadu no sosiedade en jeral bele buras no eziste makaas (mengakar) iha ita nia rai laran. Tamba ne’e ita la kombate bele hamosu problema nebe komplikadu tebes tamba prostituisaun sempre iha relasaun ho drogas, trafiku humanu smuggling ka penyeludunpan no seluk tan iha futuru mai. Aleinde ligadu ba iha grupu krime organizadu, prostituisaun ne’e rasik bele kauza hamosu efeitus ba social, psikolojikal, saude nst. Efeitu ba saude nee bele hadaet moras oioin ba ema seluk no ba sira nia familia rasik.

Tamba saida mak prostituisaun eziste nafatin iha Dili laran :

Ezistensia pratika prostituisaun iha kapital Dili nebe involve husi feto estranjeirus kontinua buras maske simplemente identifikadu husi parte kompetente hanesan Polisia no Parte Imigrasaun nian. Klaru katak ema nebe organiza no fasilita (Germo) ema seluk ba ema datoluk nee konsidera krime, iha kodigu penal mos defini klaramente maibe realidade hatudu katak pratika prostituisaun sei kontinua buras ba bebeik. Hakerek nain hare iha parte balun nebe konsidera hanesan obstaklus, mak hanesan tuir mai ne’e :

1.    Iha fator forsa sosial balun nebe ita bele dehan suporta no proteze hela aktividades hirak ne’e. Forsa sosial ne’e mai husi forsa massa (kekuatan massa), ema sira ne’e mak dalaruma proteze hela aktividades immoral nee iha ita nia rai laran. Kekuatan massa ne’e mai husi ema sivil no bele mos mai husi ema law enforcer (penegak hokum) no ema nebe iha power ka influensia masa.

2. Forsa sosial seluk tan mak Kekutan Uang (forsa osan), ema nebe organiza no fasilita aktividades prostituisaun ne’e uza osan hodi selu ema hodi proteze sira, iha timor babain ema bolu backing. Iha termus korupsaun nian karik ita dehan Patronage and bribery karik involve ema public officer balun. Asaun ne’e ita kategoria ba korupasaun ida mos tanba involve husi public officer or government employment. Iha akaziaun ida ne’e bele mosu mos Bribe “ taking money in exchange of favor” tamba simu osan ona husi pimp ka procurer ka germo sira, entau sira hakarak ka lakohi tenke proteze ema sira ne’e. Politika selu favor ba malu, ne’e la signifika tenke osan maibe bele mos ho buat seluk ka material balun nebe iha valor.

3. Ba tipu prostituisaun privadu (private prostitution) ne’e susar atu halo lakon tamba tamba difisil atu detekta ema sira ne’e. Sira la uza germo hodi fa’an ba ema ba ema datoluk maibe sira prostitutas mak diretamente kontaktu ba sira nia kliente sira bainhira hakark halo relasaun sexual. Tamba ne’e susar atu halakon tanba sira laiha fatin statiku no permanente.

4. Ita laiha lei konaba pesoal (prostitute) nebe fa’an nia an rasik tamba lei kodigu penal ne’e fo punisaun ba deit ema nebe fa’an, fasilita, organiza (Germo-Madam-Pimp) prostituisaun.

Rekomendasaun no solusaun kombate prostituisaun :

1.    Estadu kria kampu de servisu atu nune ema hotu bele serviso hodi sustenta moris lorloron nian, bele resolve problema ekonomia uma laran nian.

2.    Halo pasa revista (raid) ba fatin ba bars no karaoke sira nebe iha Dili laran hodi limita no prevene pratika prostituisaun iha rai laran.

3.    Parte Intelijensia tenke halo vijilanzia maximu hodi detekta no lokaliza fatin prostituisaun no ema sira nebe involve direita hanesan procurer no madam (Germo dan Mami) no prostitutas sira.

4.    Aplika lei kodigu penal Timor nian seksaun III Konaba Explorasaun Seksual “ Artigu 174-Explorasaun Seksual ba ema datoluk ba Germo sira.

5.    Sei bele karik kria mos lei ida konaba bandu totalmente pratika prostituisaun no fo punisaun ba ema pesoal ka prostitutas sira nebe involve an iha vida prostituisaun atu nune sira tauk no hado’ok an husi hahalok immoral nee.

6.    Parte Imigrasaun tenke kontrola ema estranjeirus nebe tama sai iha ita nia rai laran tamba feto sira nebe involve an iha prostituisaun ne’e laos viza servisu nian maibe viza tourist nian.

7.    Bele aplika mos artigu 163 konaba “Trafiku ba Ema” ba ema ema estranjeirus ka lokal nebe organiza, fasilita no transporte ema husi rai seluk mai ita nia rain hodi halo pratika prostituisaun.

8.    Ba feto timor oan, familia no inan aman mak fator importante hodi kontrola sira nia oan feto sira, eduka no fo moral hodi labele monu ba tentasaun.

==========================================================

References :

http://en.wikipedia.org/wiki/Prostitution
http://prostitution.procon.org/view.answers.php?questionID=000096
Lecture Note of Sir. Rhem Rick N. Corpuz Ph.D in Organized Crime (Prostitution) 2013. 

Obrigado ba leitor sira......

Author : Dias, Akilis