SITUASAUN DROGA IHA TIMOR LESTE : Tranzitu ba Trafiku Droga OU Merkadu ba Droga

Situasaun Droga iha Timor-Leste - Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe ema hotu-hotu ka mundu tomak hakribi no luta kontra maka’as hodi prevene no kombate. Termus English dehan Dangerous Drugs (Aimoruk Perigu), tamba hare hosi impaktu no  efeitu hosi droga ne’e sempre afeita direitamente ba iha ita nia sistema kakutak nian (Central Nervous System). Joven barak iha mundu ne’e afeitadu ona hosi aimoruk droga ne’ebe automatikamente afeita mos ba sira nia futuru nudar jerasaun foun nasaun nian.  Iha nasaun barak, sira kria ona ka produz ona sira nia lei espesifiku ba droga (special law) tamba agora dadaun ne’e droga sai ameasa bo’ot ba ema no nasaun. Ameasa bo’ot ba jerasaun foun nia futuru no ba nasaun rasik. Tuir relatoriu hosi World Drug Report (UNODC- United Nations Office on Drugs and Crime, 2013) nia estimasaun mundial hatudu katak hosi tinan 2011 ba kotuk ema miliaun 167 to’o miliaun 315 hosi idade 15-64 mak involve an iha droga. Hosi estimasaun totalidade iha leten ne’e laos depende deit ba aimoruk tipu ida deit maibe aimoruk ho tipu oioin hanesan Methamphetamine Hydrochloride (Shabu), Cocain, Heroin, Morphine, LSD, Ecstacy, Marijuana, no seluk-seluk tan. Imajina, hosi ema miliaun atus ba atus mak afetadu ona ho aimoruk a’at ida ne'e. 

Bazeia ba relatoriu  UNODC mos hatudu katak numeru drogadu hosi tinan ba tinan aumenta maka’as iha mundu,laos deit iha nasaun dezenvolvido deit maibe iha mos nasaun sub dezenvolvido  no mos nasaun ne’ebe sei moris iha liña probeza nia okos.  Kleur ka lalais Timor oan mos bele tama iha lista ema ne’ebe afetadu hosi droga tamba ita laiha seriedade hodi kombate droga iha rai laran. Hau dehan laiha seriedade tamba to’o agora ita seidauk iha lei anti droga nian no seidauk iha politika diak ba kombate droga. Ita hotu hatene katak hanesan nasaun foun,ita sei hasoru difikuldades barak maibe situasaun mundo no dezenvolvimentu mundu nian mak obriga ita atu bo’ok an lalais tamba se ita bo’ok an tarde demais aktividade kriminozus sei maka’as no nia abut metin ba bebeik.

Iha Timor Leste kestaun droga sai preokupasaun públiku tanba ikus-ikus ne’e droga hahu ona despaila iha komunidades nia le’et. Pior liu tan mak ita nia nasaun Timor Leste sai nudar tranzitu ba trafiku droga nian.  Koalia konaba situasaun droga iha rai laran, intersante tebes hodi liga kestaun ida ne’e ho Serviso Polisia nian, Serviso Intelijensia nian, Serviso Aeroportu, Serviso Alfangeda, Serviso iha liña Fronteiras Terestres  no Maritima, tamba instituisaun hirak ne’e mak iha primeiru linã kontra droga iha rai laran.  Instituisaun hirak ne’ebe mensionadu iha leten ne’e iha kapasidade naton, iha koñesimentu no iha experiensia diak no iha sentidu nasionalismu diak ita fiar droga sei labele invade ita nia rai doben ida ne’e. 

Situasaun ikus-ikus ne’e hatudu momos mai ita katak iha ema estranjeirus balun serviso hamutuk ho ema lokal balun hodi halo importasaun droga hosi nasaun seluk liu hosi ita nia teritoriu laran, uza ita nia Airoportu hodi hatama drogas depois mak distribui fila fali ba nasaun seluk. Agora perguntas ida mak ne’e, tamba saida mak estranjeirus sira uza ita nia rai nudar rute foun ida ba importasaun droga? Resposta simples liu, hatudu katak ita Timor seidauk iha kbit naton hodi kontrola movimentu drogas, laos laiha kbit liu, iha kbit maibe seidauk maximu. Grupu Krime Organizadu sira ne’e estuda hetan ona katak, ita nia nasaun sei foun hela, ne’ebe sistema kontrola seidauk diak no instituisaun hotu-hotu sei frajil hela intermus de rekursu umanu no fasilidades. Ita nia nasaun aban bainrua laos ona nudar fatin tranzitu ka rute deit ba aimoruk droga maibe bele sai hanesan merkadu ba aimoruk a’at ida ne’e. 

Ema barak mak sei involve an iha droga sekarik laiha intervensaun teknikamente no politikamente. Tenke kapasita ita nia ema hodi luta kontra droga iha rai laran. Ita persiza serviso hamutuk ho organizasaun Internasionais sira konaba luta kontra droga nian mundu internasional, regional no nasaun vizinus sira. Organizational Internasional ba kontra droga mak hanesan : United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC),  Anti Drug International Organizational ( ADIO), Drug Enforcement Administration (DEA-USA) Badan Narkotik Nasional (BNN-Indonesia), no seluk tan. Organizasaun hirak ne’e iha kapasidade no experiensia barak konaba oinsa atu detekta sirkulasaun droga, hamate rede trafiku droga nian no oinsa atu kombate. Politikamente depende ba ulun bo’ot nasaun nia politika hodi kria lei anti droga hodi sai baze legal ida no sai mata dalan ba autoridade seguransa hodi serviso tuir no implementa. Maske provizoriamente Timor-Leste aplika lei Kodigu Penal Indonesia nian konaba anti droga maibe lei ne’e ladun forti no ita persiza aumenta sirkumtansias balun iha ita nia lei rasik.

Iha hotu akompania notisias iha media elektronika no jornais sira fo sai katak ema estranjeirus balun serviso hamutuk ho timor oan balun utiliza Timor Leste sai nudar fatin tranzitu ba trafiku droga nian. Hanesan iha loron 19 de Outubro de 2013 ema estranjeirus nain 5 lori aimoruk droga liu hosi aviaun mai hosi Singapura mai Dili ho kuantidade kuaze kilogramas 6 ho balun no mos ho evidensia seluk mos. Kazu ikus liu tan mak kapturasaun suspeitu droga nian foin dadaun iha loron 5 de Setembru de 2014 ho evidensia droga hamutuk kilograma ida (1) ho balun (Inklui timor oan). Kazu rua ne’e akontese hotu ho maneira de operasaun (modus operandi) ne’ebe identiku (hanesan) tamba utiliza aviaun nudar meus de transportasaun no distribuisaun. Aleinde kazu bo’ot rua mensionadu, antes ne’e iha mos kazu droga ne’ebe involve hosi ema timor oan rasik no estranjeirus balun. Akontesementu ida ne’e hatudu mai ita timor oan katak, ema estranjeirus ne’e hare hetan hela ita nia frakezas balun intermus de seguransa iha liña fronteiras hanesan aero, martima no terestres. Iha fiar katak ema estranjeirus ne’e serviso hamutuk ho timor oan balun ne’ebe sai mata dalan ba sira nia aktividades ilisitu ida ne’e..

Razaun saida mak Timor Leste sai fatin tranzitu ba trafiku droga- Tuir hakerek nain deskobre katak iha kondisaun balun no razaun balun ne’ebe konsideradu hanesan razaun fundamentu sekarik ita nia rai sai hanesan fatin tranzitu ba trafiku droga, mak hanesan  tuir mai ne’e :

1.  Sistema do kontrolu iha liña fronteira (Aero, Maritima no Terestres) mak ladun forti. Maske ita nia autoridades seguransa konsege kaptura suspeitu trafiku droga nian dala rua ho kuantidade ne’ebe bo’ot maibe ita seidauk hatene hira mak konsege livre no hakat ba nasaun vizinus sira.
2.    Fasilidade atu detekta aimoruk a’at iha fatin tolu mensionadu iha leten seidauk iha.
3.    Rekursu umanus sei menus hodi detekta movimentu aimoruk droga tama mai rai laran.
4.    Ekonomia rai laran ne’ebe laduk forti nebe afeita ema ne’ebe sosa aimoruk droga ne’e sei minimum tebes. Tamba kuandu nasaun ida atu hanesan merkadu ba droga nian ne’e signifika katak konsumidores sira iha osan hodi sosa droga. Ita hotu hatene katak aimoruk drogas sempre folin karu tebes, ne’eduni so ema osan iha mak bele sosa hodi konsumi. Tamba ne’e iha kazu droga barak mak sempre involve hosi ema riku ka iha osan, laos ema kiak.
5 Fronteira terestres Timor nian ne’ebe luan bele fo espasu ba trafikantes droga hodi importa droga ilegalmente hosi ita nia rai laran ba nasaun vizinu seluk. Ita hotu lakohi ita nia nasaun Timor-Leste sai tranzitu ba trafiku droga nian hanesan nasaun sira seluk. Iha Sudeste Azia, trafikantes droga importa droga liu hosi nasaun tolu hanaran Golden Triangle (Segitiga Emas) ba trafiku droga nian. Nasaun hirak ne’ebe sai nudar Golden Triangle mak hanesan Thailandia, Laos no Myanmar. Iha Medio Orente, trafikante drogas utiliza nasaun balun iha rejiaun neba ho naran Crescent (sabit). Fatin hirak ne’e laos deit sai rute ba trafiku droga maibe sai mos sai ona merkado ba droga nian.

Iha posibilidade bo’ot Timor Leste bele sai merkado ba aimoruk droga agora no ba futuru – Bele akontese, buat hotu iha posibilidade, ema dehan “nothing is impossible” laiha buat ida mak imposibel. Buat hotu bele akontese agora no iha futuru, depende ona ba ita timor oan nia vontade diak hodi luta kontra droga. Iha posibilidade bo’ot ita nia nasaun sai hanesan merkadu ba droga iha futuru. Merkadu signifika katak ema balun fa’an ka venda droga no iha ema balun sosa no konsume.   Agora iha timor ema balun hahu ona konsume maske sei kategoria numeru ki’ik. Ita hotu hatene katak ema lubuk ida mak sai ona suspeitu ba aimoruk a’at ida ne’e no agora iha hela prizaun, kompostu hosi ema lokal no estranjeirus balun. Situasaun ne’e hatudu katak timor laos fatin ba tranzitu deit maibe sai mos hanesan merkadu ba aimoruk droga nian, maske ho numeru ne’ebe ki’ik. Kontiudu ka ingridiente ka material ne’ebe uza hodi produz aimoruk a’at droga ne’e visiadu (addict)  tebes hodi hodi kontrola ema nia hanoin no sai dependente. Ne’eduni bainhira iha ema balun mak konsume ona maka sira sei buka no sosa maske liu hosi modus operasaun ne’ebe difisil.

Tamba saida maka ema hakarak konsume aimoruk droga - Iha razaun barak mak sai nudar fatores determinante ba abuza droga ne’e. Hakerek nain koko atu esplika razaun fundamentu balun bazeia etiologia (sebab-akibat)  mak hanesan tuir mai ne’e :

1.    Kuriozu (Curiosity), ema hakarak konsume droga tamba hakarak koko ka experiensia oinsa los droga nia efeitu no gostu. Bainhira koko dala ida, maka sei hakarak koko tan ka uza tan ba bebeik tamba visiadu (addicted). Ita hatene katak aimoruk droga ne’e iha parte kimika esensial ne’ebe provoka ita nia vontade hodi konsume hela deit. Hanesan sigaru, ema kuandu fuma sigaru lolon ida, nia hakarak aumenta ita hakarak fuma tan deit. Informa mos katak sigaru mos kategoria droga hotu tamba kontiudu hosi droga ne’e mak Nicotine. Sigaru tama iha klasifikadu estimulante droga (Stimulant drug).  
2.    Lakohi simu realidade, Ema barak mak hetan situasaun difisil ka problema lakohi uza maneira seluk maibe halai ba uza droga. Realidade hatudu katak kuandu ema ida hetan problema dala barak sira halai ba hemu tua no fuma sigaru. Ho situasaun ida ne’e ema bele aproveita fo droga hanesan Marijuana no Ecstacy hodi konsume. Tamba aimoruk ne’e sei halo ema sente kontente  no alusinojenu (Hallucinogenic and feeling Euphoria).
3.    Influensia hosi kolega, ema involve an iha droga tamba ransu ema nebe drogadu tiha ona. Ema ne’ebe drogadu ne’e sei influensia nia kolega seluk hodi konsume aimoruk a’at. Tamba ema drogadu ne’e iha intensaun atu habelar sira nia grupu drogadu nian atu nune’e sira bele ransu hamutuk loron kalan.
4.    Personalidade ne’ebe fraku, Kuandu ema ida nia personalidade fraku nia sei monu lalais ba tentasaun ne’ebe nia hasoru kuandu tama iha enviromentu ida ne’ebe ema drogadu nian.
5.    Hakarak halakon sentimentu baruk (boredom-kebosanan), Ema dala barak hili dalan konsume droga tamba deit hakarak halakon sentimentu baruk iha sira nia hakutak ka hanoin. Tamba sira fiar katak aimoruk droga bele duni no kura sira nia sentiment baruk.
6.    Ba joven sira (labarik) ne’ebe dalaruma uza droga tamba deit laiha atensaun maximu hosi familia. Tamba familia mak sempre sai fator determinante ida oan sira. Familia tau matan diak ba membros familia, liu-liu oan mane sira mak sira sei la monu ba kualker tentasaun ida.

Ema barak, iha mundu tomak, ema hili dalan ba konsume droga hodi rezolve sira nia problema maibe ema sira ne’e lahatene ka konsiente katak to’o ikus aimoruk a’at droga ne’e sai fali boomerang (merugikan diri sendiri)  ba sira nia an rasik.

Tamba saida maka droga susar atu halakon - Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe ninia kontiudu ne’e bele estraga ema nia sistema kakutak nian (Central Nervous System). Sekuandu ema konsume ona droga automatikamente sei muda ema nia hanoin no ema nia presepsaun. Laos to’o iha ne’e deit maibe droga mos bele halo ema sai visiadu (addicted) no sei sai atan ba aimoruk a’at ida ne’e. Sai atan tamba aimoruk droga mak kontrola ona sira nia an tamba drogadu sira psikolojikamente no fisikamente dependente ona ba droga.  Drogadu sira sente katak sira labele moris bainhira droga laiha. Tamba ne’e mak sira sempre buka meus hotu-hotu hodi hetan aimoruk a’at ida ne’e. Distributores sira, trafikantes droga utiliza situasaun ida ne’e hodi forsenese aimoruk droga ba konsumidores sira no hetan lukru hosi venda aimoruk droga. Kuandu sai ona drug addicted (visiadu) sira sei buka meus hodi sosa no konsume. Kuandu osan laiha sira sei involve an iha aktus ilisitus balun hodi hetan osan, hanesan komete krime naok, korupsaun no seluk tan. Iha parte seluk, Droga susar atu halakon iha mundu tomak tamba droga sempre ligadu ho krime organizadu sira seluk. Iha grupu kriminozus balun aproveita venda droga hodi fasilita fali aktividades ilegal seluk, por ezemplu : Terorismu, Trafiku Umano, no trans national crime sira seluk. Liu hosi maneira venda de droga, bele hetan osan hodi finansia fila fali grupu ilegal sira seluk nian movimentus no aktividades. Sindikatu droga iha mundu ne’e sempre iha koneksaun ba sira nia rede iha mundu tomak hodi sirkula no transporte droga hosi rai ida ba rai seluk, hosi fatin ida ba fatin seluk liu hosi sindikatu droga ne’ebe ita bele dehan professional tebes.

Tipu Droga ne’ebe sirkula ona iha Timor Leste - Aimoruk a’at Droga (Dangerous Drugs)  ne’e aimoruk ne’ebe bandu hodi labele sirkula iha komunidades nia le’et tamba kuandu salah utiliza sei fo impaktu negativu ba konsumidores rasik no ba nasaun ida ne’e. Aimoruk a’at droga ne’e klasifika ba tolu (3) hanesan Droga Depresaun (Depressant Drugs), estimulante Droga (Stimulant Drugs) no Alusinojeno (Hallucinogens Drugs). Aimoruk oin tolu ne’e sirkula ona iha Timor Leste bazeia ba evidensia ne’ebe polisia kolekta durante halo kapturasaun ba suspeitu durante tempu ukun an. Aimoruk droga ne’ebe esplainadu ona iha ita nia rain laran mak hanesan Morphine, Heroin, Ecstacy, Methamphetamine Hydrochlorides (Shabu-Shabu) no Marijuana, Morphine no Heroin.

Efeitu saida mak sei mosu kuandu ema konsume drogas - En jeral, Droga sempre fo impaktu negativu ba konsumidores, impaktu ba saude, impaktu ba mental (psychology), no fiziku. Hakerek nain esplika deit impaktu negativu hosi aimoruk droga ne’e espailadu ona iha rai laran. Hanesan hakerek nain mensionadu iha leten katak aimoruk droga sempre afeita direitamente ba sistema kakutak nian (Central Nervous System) ne’ebe bele muda ema nia mentalidade, ema nia hanoin, ema nia hahalok. Droga mos bele kauza moras ba konsumidores sira. Porezemplu : Ecstacy nia efeitu ne’e kauza ema nia sentimentu euforia no hakarak kontente hela deit. Marijuana nia efeitu mak bele muda ema nia persepsaun kuandu ema fuma. Methamphetamine (Shabu) nia efeitu komum mak bele estimula ema nia enerjia no kauza mos drogadu sira la sente hamlaha maske la han loron tomak. Situasaun ne’e bele kauza ema sofre moras oioin.

Koalia konaba droga (Dangerous Drugs), iha tipu aimoruk droga nian ne’ebe publiku barak mak seidauk hatene no koñese diak hanesan tipu depresaun droga (Depressant Drugs) ne’ebe ema iresponsabilidade (moral laiha) balun ka ema kriminozus sira dala barak utiliza ba sira nia interese mak hanesan Rohypnol no Progesterex. Tipu droga rua ne’e bele kauza ema nia matan dukur derepente to’o toba la hatene an. Aimoruk droga ne’e ema uza hodi lazu no estraga ema nia feto ran sira, babain ema bolu Date Rape Drug. Katak ema utiliza droga ne’e hodi halo asaltu sexual hasoru feto. Rohypnol ne’e laos kauza deit ema dukur no toba derepente maibe nia efeitu bele halo ema hetan moras amnesia. Amnesia ne’e signifika katak vitima sei lahatene saida mak akontese ba nia. Depois vitima hader mai nia sei lahatene saida maka ema halo ba nia. Progesterex ne’e mos atu hanesan ho Rohypnol maibe nia efeitu maka’as liu tamba aleinde halo ema hetan amnesia, vitima sei sofre moras seluk tan mak hanesan labele hetan oan, feto mak vitma ba aimoruk ne’e sei labele iha oan tan ona. Tamba ne’e kuidadu an kuandu ema ruma konvida ba fatin ruma ka partisipa iha acara ruma hodi evita akontese mai mai ita.

Asaun no Politika kombate Droga-  Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe bele estraga ema nia mentalidade. Uza no sirkula droga iha rai laran tenke konsidera hanesan krime extra-ordinariu atu nune estadu trata sira ho extraordinariu mos, katak estadu no guvernu tenke kria ka produz lalais lei espesifiku (special law) ba anti droga nian iha Timor-Leste ho pena ne’ebe todan liu krime sira seluk. Iha nasaun barak, hanesan Indonesia, Filipina, no seluk tan aplika pena de morte ba ema ne’ebe uza droga, importa, sirkula, rai, no produz drogas. Politika estadu nian hodi kapasita no fasilita parte seguransa no instituisaun relevantes ba kombate droga. Ita mos bele kria grupu de traballu de konaba asuntu droga nian ne’ebe bele kompostu hosi instituisaun relevantes iha nasaun ida ne’e. Liu hosi meus hirak ne’e mak ita bele prevene, kontrola no kombate droga iha rai laran.

Ita hotu espera katak ita nia rai doben Timor Leste sei labele sai hanesan fatin tranzitu ba drogas no sei labele sai mos hanesan merkadu ba droga nian. Espera mos katak liu hosi situasaun droga agora dadaun iha ita nia rai laran bele fanun ona ita nia nai ulun sira hodi kria lalais lei anti drogas ho pena ne’ebe todan atu nune ema tauk atu involve an iha droga.  Mai ita serviso hamutuk hodi luta kontra Droga iha Timor-Leste. HATETEN LAE BA DROGA.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

References : 

http://www.samhsa.gov/data/nsduh/2k11results/nsduhresults2011.htm
http://www.unodc.org/unodc/secured/wdr/wdr2013/World_Drug_Report_2013.pdf

http://en.wikipedia.org/wiki/Drug
Handout  of CCJE-AUF Criminology in Drug Education and Vice Control
Relatorio FM published  ( Publika)  iha September 10, 2014 Konaba Droga
 

Obrigado barak ba le'e nain sira. 

Author : akilisdias@gmail.com. (Lospalos)