Saturday, July 12, 2014

Pratika Prostituisaun Iha Timor Leste ho ninia Impaktus


Introdusaun: 


Pratika prostituisaun iha mundu ba ohin loron ne’e buras no kontinua eziste no konsidera hanesan parte ida husi moris humanu nian. Iha rai balun, maske iha lei forte teb tebes hodi bandu ema halo aktividades prostituisaun maibe realidade hatudu katak ho prezensa lei deit la konsege halakon no minimiza hahalok prostituisaun. Iha nasaun balun, iha Europea, sira legaliza ona pratika prostituisaun nudar aktividade legal, nebe lei proteje no fo dalan ba sira hodi halo aktividade prostituisaun tamba konsidera ona hanesan parte ida husi negosiu, naran katak labele uza violensia fisiku ka mental hasoru prostitutas sira.

Prostituisaun ne’e simplesmente defini hanesan asaun transaksaun ema ida ba ema seluk hodi halo relasaun sexual hodi hetan osan, prezenti no seluk tan.  Iha aktividades prostituisaun nian nebe involve ema datoluk hodi organiza, fasilita, no maneja aktividade ne’e. Ema nebe organiza prostituisaun ne’e bolu iha termu Bahasa Melayu karik Germo, iha termu lingua englesh bolu Pimps (if male) ba ema mane sira no Madams (if female) ba ema feto sira. Klientes sira nebe iha relasaun ba prostitutas sira, iha nasaun balun hanesan North America sira bolu Johns or Trick no iha nasaun British sira bolu Punters. Termus hirak ne’e uza hanesan lingua informal ka bahasa slang nebe aplika deit ba enviromentu ida ne’e. Prostituisaun ne’e konesidu ho lian Indonezia karik bolu Pekerja Sex Komersial (PSK). Agora iha timor seidauk iha termu spesifiku ida maibe babain ema dehan deit feto puta ka ema a’at.

Problema prostituisaun ne’e ita konsidera nudar grupu krime organizadu nebe ho natureza nebe komplikadu tebtebes bainhira ita liga ho external factors and internal factors. Ligadu ba external factors maka ita koalia konaba Organized Crime Group or Transnational Crime nebe kompostu husi Human Trafficking (Trafiku Humanu), Smuggling People (Penyeludupan manusia-Kontrabandu), drugs (Drogas), Money Laundering, no seluk tan. Faktus hatudu katak, iha rai barak nebe numeru prostituisaun a’as sempre iha posibilidade bo’ot ba sirkulasaun drogas no volume krime mos bele aumenta, tamba ema barak mak involve an iha laran, bele hamosu sistema premanisme ka gang ka ema bolu maun bo’ot. Internal Factors ne’e relasaun ho prostitutas sira nebe involve husi feto Timor oan tamba razaun kampu de serviso laiha para sustenta sira nia moris lorloron nian. Bele lee iha intervista exlusivu nebe halo husi CJITL ho feto timor nebe involve an iha vida prostituisaun nebe Published 24 May 2011. Fatores sira ne’e iha inter ligasaun ba malu bainhira prostituisaun buras iha fatin ida. Realidade hatudu katak pratika prostituisaun iha rai laran ne’e maioria mai husi nasaun seluk nebe mai serviso dupla, tamba sira serviso iha bar no involve mos pratika prostituisaun

Bazeia ba Kodigu Penal Timor Leste nian (2010) Artigu 166 konaba Fa’an Ema, Kontiudu husi artigu ne’e mak hanesan “Se maka, iha situasaun ne’ebé la tama iha artigu 163 nia previzaun (artigu 163 ne’e konaba Trafiku ema), ho aktu ka tranzasaun naran ida, transfere ema ka ema grupu ida ba ema ka ema grupu seluk hodi simu hanesan pagamentu kuantia uma ka kontrapartida, rekompensa ka vantajen seluk sei hetan pena prizaun tinan 2 too tinan 8.”  Bazeia ba artigu mensionadu iha leten hatudu katak ema ne’e fa’an ema ne’e it abele konsidera nudar “germo” tamba nia fa’an ema ida ba ema datoluk hodi hetan lukru ka osan, ka prezente nst.

Artigu seluk nebe bele aplika ba pratika prostituisaun nee maka  Kodigu Penal Timor Leste nian (2010) Seksaun III Konaba Explorasaun Seksual “ Artigu 174-Explorasaun Seksual ba ema datoluk ka ema seluk. Kontiudu husi artigu ne’e mak hanesan tuir mai ne’e :
1.  Se maka, ho intensaun atu hetan lukru ka uza aktividade ne’e hanesan nia servisu loro-loron, fasilita ka, oin naran ida, kontribui ba ema seluk atu ezerse prostituisaun ka pratika aktu seksuál seluk sei hetan pena prizaun tinan 3 too tinan 10.
2.  Ajente sei hetan pena prizaun tinan 4 too tinan 12, kuandu iha mós sirkunstánsia sira-ne’ebé tuirmai ne’e ruma:
a) Explorasaun ba vítima ne’ebé hasoru abandonu ka nesesidade ekonómika;
b) Violénsia, ameasa grave ka koasaun ba vítima;
c)  Vítima nia deslokasaun hosi país iha ne’ebé nia moris ka
hela ba país seluk;
d)  Retensaun ba vítima nia dokumentu ba identifikasaun ruma

Lei ne’e hakerek klaru katak ema nebe nudar Germo (Madam-Pimp) sei hetan kastigu nebe todan husi tinan 3 to’o tinan 10 depende mos ba sirkumtansia nebe iha, se karik aplika sirkumtansia agravadu bele hetan pena tinan 12. Iha kodigu penal nee la defini ema pesoal ka prostituta nebe involve an iha pratika prostituisaun, lei ne’e aplika deit ba ema nebe fasilita, organiza fatin, ema hodi halo relasaun sexual (Madam-Pimp). Lei ne’e loke dalan ba ema pesoal ka prostituta hodi halo prostituisaun ho tipu ida privadu (private), ne’e laiha ema datoluk mak organiza maibe sira rasik mak kontak malu ho kliente hodi halo hahalok sexual nian. Prostitutas sira sempre livre husi kodigu penal ne’e tamba konsidera sira hanesan vitima, klaramente laiha lei penaliza sira nia aktus. Tuir dotrina lei nian katak “ se lei laiha atu penaliza aktus ruma ne’e signifika katak krime laiha” (Nullum Crimen, nulla poena sine lege). Tamba ne’e kuandu lei laiha atu prosesa no fo punisaun ba ema ida ne’e  signifika katak krime laiha tamba la kontra lei ruma.

Iha Timor Leste, liu-liu iha kapital Dili, pratika prostituisaun komesa buras nebe involve husi feto estranjeirus no feto lokal sira. Feto estranjeiru babain uza tipu prostituisaun Brothel ou uma prostituisaun nebe sira uza bar ka karaoke fatin nudar fatin prostituisaun no bele mos uza tipu private ka privadu. Tipu ida ne’e prostitutas sira kontaktu deit sira nia kliente hodi halo hahalok sexual nian iha fatin nebe sira rasik determina.  Ba feto lokal ka feto timor dala barak sira aplika mos tipu prostituisaun brothel, private no street prostituisaun. Klaramente pratika prostituisaun existe duni iha ita nia rain maske seidauk abertamente sei subar-subar hela (covert) karik ita kompara ho nasaun seluk.

Prostituisaun hanesan hahalok ida nebe sosiedade tomak la aseita, tamba konsidera dezmoraliza nia an ka moral laiha, mal edukadu, no ema nebe lakon ona dignidade nudar humanu. Komunidades sira sempre expresa sira nia hanoin katak ema nebe involve an iha vida prostituisaun ne’e hatun dignidade nudar ema humanu, kontra kultura no relijiaun, nst. Efeitu husi prostituisaun laos deit hatun dignidade no moral sira nian, maibe bele hadaet moras hanesan : HIV/AIDS, Syphilis, nst  ba ema seluk nebe bele kauza ema mate tamba to’o agora seidauk iha aimoruk ida mak bele kura moras HIV/AIDS.

Tipus prostituisaun en jeral :
1.        Prostituisaun iha dalan (street Prostitution)
Prostitutas sira ba iha dalan ibun, parke, tasi ibun no fatin publiku hodi hein ema ou mane sira mai bolu hodi ba halo relasaun sexual. Iha tipu ida ne’e parte rua entre mane ho feto bele determina fatin ba sira nia destinasaun hodi halo pratika sexual.

2.        Prostituisaun iha uma laran (brothel)
Tipu prostituisaun ida nee, feto sira halibur malu iha uma laran hodi hein deit ema mane sir aba halo relasaun sexual. Dalaruma sira uza fatin hanesan bar no diskoteka sira nebe iha lisensa negosiu nian maibe au mesmu tempu bele utiliza fali ba pratika prostituisaun.

3.    Prostituisaun liu husi kontaktu malu no transporte (Escort)
Prostituta (prostitute) sira uza meus komunikasaun hanesan telefoni hodi kontaktu ba sira nia kliente hodi halo relasaun sexual iha fatin nebe sira determina hanesan iha hotel, apartamentu, ou iha kliente sira nia uma, nst. Aleinde kontaktu diretamente,dalaruma mos liu husi ajensia ka ema nebe organiza no fasilita.  Metode ida ne’e konesidu liu iha parte eropa nian. Sira uza ajensia hodi fasilita aktividade ne’e, ajensia mak kontaktu parte rua ne’e, kliente ho prostitute hodi hasoru malu.

4.     Prostituisaun Privadu (private)
Tipu ida ne’e similar ou atu hanesan escort, Sira prostituta (prostitute)  no kliente sira kontaktu malu hodi halo relasaun sexual, maibe dala barak halo iha deit uma privadu laran no bele mos ba hotel ka apartamentu.

5.   Prostituisaun iha Club, Bar : tipu prostituisaun ne’e babain sira iha fatin permanente hodi halo serviso hanesan servidor iha Bar no Karaoke hodi hein kliente sira nia vizita. Fatin nebe atu utiliza halo hahalok sexual bele iha brothel ka fatin nebe sira hela ba ka bele mos ba fatin seluk tuir kliente sira nia hakarak.
6.        No tipus seluk tan.

Oinsa maneira de operasaun prostituisaun iha Timor Leste no iha rai balun :
Prostituisaun konsidera nudar grupu krimi organizadu nebe opera no involve husi ema ema barak hodi nune bele hetan susesu diak. Ema hirak ne’e mak opera grupu krime organizadu ne’e sai buras no eziste iha rai hotu-hotu iha mundu inklui Timor Leste. Maneira de operasaun mak hanesan tuir mai ne’e :
1.Madam ou iha timor karik bolu MAMI : Ema (feto) ne’e mak hanesan manajer ba pratika prostituisaun nian, nia mak lidera no kontrola iha prostituisaun nia knuk. Feto ne’e mak responsabilidade ba kontratu, selu osan, hasoru malu ho klientes sira hodi deside folin no fatin ba pratika hahalok sexual nian no responsabiliza ba salariu prostitutas sira.

2.  Procurer and Pimp ou babain bolu Germo : Ema ne’e mak organiza no fasilita feto sira hodi serviso nudar prostitutas. Germo nia servisu ne’e bele fasilita no foti feto sira rai ida ba rai seluk.

3.   Transporter : Ema ne’e nia serviso maka oinsa tula feto prostitutas sira husi fatin ida ba fatin seluk ka husi sidade ida ba sidade seluk. Ema ne’e mak responsabilidade konaba selu ka kolekta osan no transporta feto ba klientes sira.

Tipu  Prostituisaun iha Timor Leste :
Ita nia nasaun maske foin ukun an iha tinan 2002, tinan 12 ukun an maibe realidade ita labele nega katak komesa mosu ona pratika prostitusaun iha rai laran, liu-liu iha Dili nudar kapital nasaun nian.  Modus operandi nebe aplika iha pratika prostituisaun ne’e iha maneira oioin hodi dezvia ema nia hanoin liu-liu parte seguransa sira. 
Bazeia ba observasaun, tipu ou metode prostituisaun iha Timor Leste mak hanesan tuir mai ne’e :
1.  Privadu (private); katak feto prostituta bele kontaktu ba sira nia kliente mane sira ou vice versa, hodi determina fatin hodi halo pratika relasaun sexual. Babain ema sira nee utiliza fatin hanesan hotel no fatin nebe sira senti seguru ba sira. Tipu ida ne’e maioria halo husi ema timor oan no mos bele ema estranjeirus sira.

2.  Iha uma permanente ba prostituisaun (brothel) ; Modus operandi nee aplika husi feto Timor no feto estranjeirus nebe hela iha timor. Tipu prostituisaun ida ne’e feto sira ba hein deit iha fatin  permanente ka uma hodi hein vizitor sira.

3.  Bar, Club no Karaoke fatin ; Modus operandi ida nee mak maioria feto estranjeirus sira aplika hodi halo pratika prostituisaun. Feto sira babain halo serviso dupla tamba halo finzi serviso iha bar no karaoke fatin hodi hein kliente no visitor sira.

Kauzas hamosu Prostituisaun :
Kauza ba pratika prostituisaun iha rai laran ne’e ho razaun barak :
Ø  Feto Lokal (Timor)
1. Ema nebe involve an iha vida prostituisaun tamba falta atensaun no kontrola husi familia uma laran. Familia mak fundasaun ba buat hotu, hanorin moral, valor moris nian, no dixiplina iha interaksaun ho ema seluk no sosiedade en jeral.

2.    Fe’e ka fiar ba maromak laiha ka mihis, tamba liu husi relijiaun ita hametin ita nia fee haforsa mos ita nia moral.

3.    Fator ekonomia, Moris iha situasaun kiak no mukit nia laran bele sai tentasaun bo’ot ba ema ida hodi involve an iha vida prostituisaun nian laran.

4. Iha paradigma ida katak liu husi vida prostituisaun bele lalais no fasil liu hetan osan barak (la aplikavel ba hotu-hotu).

Ø  Feto Estranjeirus :
1.    Sira vitima husi trafiku humanu nebe organiza no fasilita husi ema datoluk .
2.    Sira involve an iha vida prostituisaun tamba problema ekonomia uma laran.
3.    Laiha kampu de trabaliu ba sira iha sira nia rain rasik.
4.    No fatores sira seluk tan.

Impaktu prostituisaun ba iha futuru :
Prostituisaun ne’e parte ida husi grupu organizadu nebe seriu atu tau atensaun maximu, ne’e duni karik laiha intervensaun rapida husi orgaun estadu no sosiedade en jeral bele buras no eziste makaas (mengakar) iha ita nia rai laran. Tamba ne’e ita la kombate bele hamosu problema nebe komplikadu tebes tamba prostituisaun sempre iha relasaun ho drogas, trafiku humanu smuggling ka penyeludunpan no seluk tan iha futuru mai. Aleinde ligadu ba iha grupu krime organizadu, prostituisaun ne’e rasik bele kauza hamosu efeitus ba social, psikolojikal, saude nst. Efeitu ba saude nee bele hadaet moras oioin ba ema seluk no ba sira nia familia rasik.

Tamba saida mak prostituisaun eziste nafatin iha Dili laran :
Ezistensia pratika prostituisaun iha kapital Dili nebe involve husi feto estranjeirus kontinua buras maske simplemente identifikadu husi parte kompetente hanesan Polisia no Parte Imigrasaun nian. Klaru katak ema nebe organiza no fasilita (Germo) ema seluk ba ema datoluk nee konsidera krime, iha kodigu penal mos defini klaramente maibe realidade hatudu katak pratika prostituisaun sei kontinua buras ba bebeik. Hakerek nain hare iha parte balun nebe konsidera hanesan obstaklus, mak hanesan tuir mai ne’e :
1.    Iha fator forsa sosial balun nebe ita bele dehan suporta no proteze hela aktividades hirak ne’e. Forsa sosial ne’e mai husi forsa massa (kekuatan massa), ema sira ne’e mak dalaruma proteze hela aktividades immoral nee iha ita nia rai laran. Kekuatan massa ne’e mai husi ema sivil no bele mos mai husi ema law enforcer (penegak hokum) no ema nebe iha power ka influensia masa.

2. Forsa sosial seluk tan mak Kekutan Uang (forsa osan), ema nebe organiza no fasilita aktividades prostituisaun ne’e uza osan hodi selu ema hodi proteze sira, iha timor babain ema bolu backing. Iha termus korupsaun nian karik ita dehan Patronage and bribery karik involve ema public officer balun. Asaun ne’e ita kategoria ba korupasaun ida mos tanba involve husi public officer or government employment. Iha akaziaun ida ne’e bele mosu mos Bribe “ taking money in exchange of favor” tamba simu osan ona husi pimp ka procurer ka germo sira, entau sira hakarak ka lakohi tenke proteze ema sira ne’e. Politika selu favor ba malu, ne’e la signifika tenke osan maibe bele mos ho buat seluk ka material balun nebe iha valor.

3. Ba tipu prostituisaun privadu (private prostitution) ne’e susar atu halo lakon tamba tamba difisil atu detekta ema sira ne’e. Sira la uza germo hodi fa’an ba ema ba ema datoluk maibe sira prostitutas mak diretamente kontaktu ba sira nia kliente sira bainhira hakark halo relasaun sexual. Tamba ne’e susar atu halakon tanba sira laiha fatin statiku no permanente.

4. Ita laiha lei konaba pesoal (prostitute) nebe fa’an nia an rasik tamba lei kodigu penal ne’e fo punisaun ba deit ema nebe fa’an, fasilita, organiza (Germo-Madam-Pimp) prostituisaun.

Rekomendasaun no solusaun kombate prostituisaun :
1.    Estadu kria kampu de servisu atu nune ema hotu bele serviso hodi sustenta moris lorloron nian, bele resolve problema ekonomia uma laran nian.
2.    Halo pasa revista (raid) ba fatin ba bars no karaoke sira nebe iha Dili laran hodi limita no prevene pratika prostituisaun iha rai laran.
3.    Parte Intelijensia tenke halo vijilanzia maximu hodi detekta no lokaliza fatin prostituisaun no ema sira nebe involve direita hanesan procurer no madam (Germo dan Mami) no prostitutas sira.
4.    Aplika lei kodigu penal Timor nian seksaun III Konaba Explorasaun Seksual “ Artigu 174-Explorasaun Seksual ba ema datoluk ba Germo sira.
5.    Sei bele karik kria mos lei ida konaba bandu totalmente pratika prostituisaun no fo punisaun ba ema pesoal ka prostitutas sira nebe involve an iha vida prostituisaun atu nune sira tauk no hado’ok an husi hahalok immoral nee.
6.    Parte Imigrasaun tenke kontrola ema estranjeirus nebe tama sai iha ita nia rai laran tamba feto sira nebe involve an iha prostituisaun ne’e laos viza servisu nian maibe viza tourist nian.
7.    Bele aplika mos artigu 163 konaba “Trafiku ba Ema” ba ema ema estranjeirus ka lokal nebe organiza, fasilita no transporte ema husi rai seluk mai ita nia rain hodi halo pratika prostituisaun.
8.    Ba feto timor oan, familia no inan aman mak fator importante hodi kontrola sira nia oan feto sira, eduka no fo moral hodi labele monu ba tentasaun.

==========================================================

References :
http://en.wikipedia.org/wiki/Prostitution
http://prostitution.procon.org/view.answers.php?questionID=000096
Lecture Note of Sir. Rhem Rick N. Corpuz Ph.D in Organized Crime (Prostitution) 2013. 


Obrigado ba leitor sira......

Author : Dias, Akilis

Friday, July 11, 2014

Brankeamentu Kapital ho nia Modus Opendi

Brankeamentu  Kapitál ho Modus Operandi



Brankeamentu kapitál (fase osan) nudar  topiku nebe importante no intersante tebes atu koalia no diskuti maibe laos fasil atu kompriende tanba brankeamentu kapitais hanesan tipu krime ida ne’ebé sempre liga ho krime sira seluk ne’ebé ita konsidera nudar krime no problema ne’ebé komplikadu. Krime ne’e komplikadu tanba refere ba prosesu inísiu hosi predikadu krime to’o iha faze brankeamentu kapitál. Ne’eduni, se’e ita koalia brankeamentu, ita tenke hatene krime ne’e nia hun to’o  brankeamentu. Tamba ne’e mak se karik ita hakarak halakon brankeamentu kapitál iha rai laran ne’e hakarak ka lakohi tenke haré uluk predikadu krime (predicate crime) saida deit ba brankeamentu kapitál. Tipu krime ida ne’e labele hamrik mesak maibe sempre ligadu ho krime seluk. Predikadu krime ba fase osan mak hanesan korrupsaun, subornu, jogu ilegal, fraude, trafiku humanu, trafiku droga, prostituisaun, Piracy no seluk tan. Tipu krime hirak ne’e mak sai hanesan predikadu krime molok tama ba brankeamantu nian. Ho razaun ida ne’e mak ita sempre dehan katak kazu brankeamentu kapitál laos problema fasil atu kombate tamba tipu krime ne’ebé komplikadu teb-tebes. Maske komplikadu maibe ita tenke iha komitmentu ida katak laiha krime iha mundu ne’e mak perfeitu maibe investigasaun ba krime mak seidauk perfeitu (No crime is perfect only investigation is imperfect). Ne’e signifika katak laiha kriminozu ida mak komete krime ho perfeitu katak autoridade kompetente hanesan Polisia Investigasaun, Prokuradoria no KAK sei bele deskobre naran katak iha vontade no bele halibur evidensias relevante. Autoridades kompetente dala barak la konsege deskobre lia los tamba prosesu investigasaun no kolekta evidensia mak la sufisiente no la priense kriteriu akuzasaun nian.
Nasaun Timor Leste bele mosu pratika brankeamentu kapitál tamba ita nia nasaun ne’e sei frajil no sistema kontrolu husi instituisaun hotu-hotu seidauk estabelese hotu no ladauk forti. Situasaun agora ne’e korrupsaun, (subornu) no manipulasaun de taxa (tax evasion) nudar dalan potensial tebes hodi hamosu brankeamentu kapitál kompara ho tipu krime seluk.  Tipu krime ida ne’e mos sei la ses husi Grupu Krime Organizadu ne’ebé opera husi ema professional no grupu mafia sira. Krime organizadu nia objetivu prinsipal mak oinsa hetan lukru (profit) liu husi aktus ilísitu ne’ebé sira halo.
Saida mak Brankeamentu Kapital? : Brankeamentu simplesmente  defini nudar prosesu hasubar  osan nia orijin ne’ebé ema kriminozus sira hetan liu hosi atividades ilegais ka ilísitu. Modus operasaun ba lalaok brankeamentu ne’e  varius no komplexiu tebes tanba opera husi ema profesional. Teorikamente modus operasaun hodi hasubar osan nia orijin fahe ba  faze tolu (3) mak  tuir mai ne’e :
1. Placement (lokalizasaun); Osan rezultadu husi aktu krime nian ne’e, ema kriminozus sira ba rai iha fatin ne’ebé difisil atu detekta. Sira rai osan no transfer hosi fatin ka banku ida ba banku seluk. Maneira komum nebe sempre aplika maka uza metodu “Smurfing” katak sira fahe osan ba montante ki’ik no uza konta bankaria ema barak nian hodi evita deskonfiansa husi autoridade kompetente, maibe lolos osan ne’e ema nain ida deit. Forma seluk tan mak liu hosi maneira jogu ilegais sira hodi halakon osan nia orijinalidade. Iha etapa ida ne’e osan nain ba fatin casino nian hodi sosa chips ho valor osan nebe bo’ot. “Chip ne’e hanesan koin ne’ebé nia valor hanesan osan no uza deit ba makina casino”. Iha modus operandi ne’e osan nain sei la joga hotu kedas maibe halo finzi joga oituan deit depois ba troka fila fali chips casino nian ho notas (receipt) hodi hatudu katak osan ne’e nia orijinalidade mai husi casino. Ezemplu : Maukinta (naran alias) lori osan dolar ho montante  10,000.00 ba sosa chips iha casino depois joga deit 1,000.00 no osan restu 4,000.00 ba troka fali ho nota ka resivu kompletu depois mak lori ba uma. Dalaruma mos laos troka ho osan ona maibe uza deit casino check depois lori check ne’e ba uma.  Posesu ida ne’e ema sei la nota tanba osan nia orijinalidade ne’e mai husi jogu casino nian. Ita hotu hatene katak jogu casino iha mundu ne’e nudar atividade legal tamba hetan lisensa husi guvernu. 
2.  Layering (Estratifikasaun);  Kriminozu (Maukinta-Naran alias) sei lori Check casino nebe nia hetan husi casino fatin ne’e ba nasaun seluk hodi ba deposito iha banku, hanesan Hongkong depois transfere fali ba nasaun seluk. Liu hosi forma ida ne’e osan nain ka kriminozu subar no halakon tiha trila (trace-jejak) osan nian.
3. Integration (integrasaun) Liu husi prosesu fase osan ne’ebé komplexiu no naruk, kriminozu (Maukinta) agora bele uza osan ne’e hodi sosa sasan fiziku (tangible asset) hanesan uma, kareta, rai, nsst.  Depois de ida ne’e, osan nain Maukinta sei  lori osan ne’e ba tau iha banku tanba osan nian orijin ne’e klaru ona ona katak mai husi fa’an sasan patrimoniu privadu (private asset). Osan nebe fase ona ne’e bele mos fo impresta ba ema (simpang-pinjam).
Ilustrasaun konaba prosesu hasubar osan nia orijinalidade ne’e laos uza deit  casino deit maibe iha formas oioin. Casino nudar ezemplu konkretu ida hodi ita hotu bele komprende.
Asaun konkreta husi mundu internasional hasoru brankeamentu kapitál :
Mundu international sira prekupadu tebes ho ezistensia pratika brankiamentu kapitál ne’ebé halao hosi pesoal no grupu kriminozus sira iha mundu. Brankiamentu nudar krime ne’ebé liu hosi maneira oi-oin nebe aplika modus operasaun ne’ebé varius. Prekupasaun mundu internasional laos koalia deit maibe liu husi asaun konkreta nebe halo tiha ona hanesan estabelesementu organizasaun barak hodi kombate pratika brankiamentu kapitál hanesan “The International Money-Laundering Information Network (IMoLIN, Anti Money Laundering and Combating the Financing terrorism (AML/CFT), Law Enforcement on Organized Crime and Anti-Money-Laundering Unit (LEOCMLU) nebe estabelese husi Estadus Unidos da Amerika, Asia Pacific Group on Money-Laundering (APG/CFT) no FATF (Financial Acton Task Force. FATF estabelese iha tinan 1989 iha Paris. Nasaun nebe sai membros ba FATF mak hanesan :Argentina, Australia, Austria Belgia Canada, Brazil, European Commission, China, Hongkong, Gresia. Dinamarka, Italia, Japaun, Finlandia, Norwegia, Rusia, Mexico, Portugal Nova Zelandia, EUA, Inglatera, nsst. Iha tinan 1990 hamosu 40 rekomendasaun ho objetivu atu prevene no kontrola brankeamentu kapitáis.

Timor Leste nia asaun no partisipasaun hodi prevene brankeamentu kapital  :
Iha ita nia nasaun Timor Leste, estadu konsege hari komisaun ida hanaran CNCBC =  Commissaun Nacional sobre Combate Branqueamento Capitál. Ezistensia husi komisaun ne’e sai hanesan grupu de traballu ida hodi serviso hamutuk ho organizasaun internaional hirak nebe mensionadu iha leten. CNCBC nia misaun mak oinsa atu kombate pratika brankeamentu kapitál iha rai laran no serviso hamutuk ho nasaun sira seluk ne’ebé sai ona membros ba organizasaun internasionais sobre anti brankiamentu kapitál. Timor Leste ofisialmente sai ona membros ba APG/CFT iha tinan 2009. Nudar membro ba APG/CFT. Timor Leste kada tinan partisipa iha enkontru konaba Mutual Evaluation (ME) hodi hare problemas hirak ne’ebé relevantes, hato’o progresu serviso no halo rekomendasaun importante balun hodi nuné bele aplika ba nivel rejional asia pasifiku nian. Iha tinan 2012, Timor Leste konsege halo Mutual Evaluation Report iha plenaria APG/CFT.  
Iha relatorio Timor Leste nian koalia liu oinsa atu haforsa no hametin sistema no mos oinsa atu halo tuir sistema. Hanesan ita hotu hatene katak ita nia nasaun sei frajil intermus de sistema de serviso no kontrolu husi instituisaun hotu-hotu nebe bele mosu trans national crime hanesan trafiku ema (human trafficking) trafiku droga, terorista no seluk tan. Hahu hosi tinan 2009 to’o ohin loron, Timor Leste prosesa ona kazu brankeamentu kapitál hamutuk tolu (3) ona. Ne’e hatudu mai ita katak ita koalia konaba praktika brankeamentu kapitál laos teorikamente deit maibe realidade hatudu katak komesa mosu ona iha ita nia rai doben ida ne’e. Iha futuru kazu brankeamentu kapitál bele aumenta maka’as liu husi dalan korrupsaun tamba politika kombate korrupsaun iha rai laran seidauk hatudu sinal positivu.

Asaun konkreta hasoru prátika brankeamentu kapitál :
-   Estadu Timor Leste kria ona lei numeru 17/2011 konaba kombate brankeamentu kapitál nebe hetan ona alterasaun hosi Parlamentu Nasional iha tinan kotuk 2013 Numeru 5/2013/III. Lei ne’e sei fo poder ba autoridade kompetente hodi kombate brankemantu kapitál iha rai laran.
-   Dekretu Lei Numeru 19/2009 artigu 313 konaba Krime hasoru ekonomia –Brankeamentu ba Kapitál.
-   Estadu Timor estabelese ona Komissaun Nasional konaba Combate Brankeamentu Capital (CNCBC). Komissaun ne’e serviso hamutuk ho organizasaun rejionais no Internasionais balun ho objetivu prevene no kombate brankementu kapital iha rai laran no rejional no internasional.
-   Estabelesementu Komissaun Anti Korrupsaun (KAK) liu husi Dekretu Lei Numeru 8/2009.

Oinsa mak ita bele prevene no kombate prátika brankeamentu kapitál :
Ita iha Lei konaba Anti Brankeamentu Kapitál, no estabelese ona komissaun ka grupu de traballu hodi kombate prátika brankeamentu kapital iha rai laran. Ezistensia lei no CNCBC deit ladauk sufisiente hodi kombate maibe tenke iha kolaborasaun no partisipasaun husi sosiedade tomak.
1.    Atu kombate prátika brankeamentu kapitál iha rai laran depende ba lei Anti Korrupsaun no Lei Brankeamentu kapital. Fator importante ida seluk mak oinsa vontade diak husi entidades tomak nasaun nian no sosiedade tomak nudar kontrolu sosial iha rai laran. Lei bele diak maibe laiha vontade diak atu implementa mos lei ne’e sei laiha valor.
2.    Iha Timor Leste, dalan ba atu hamosu brankeamentu mak liu hosi korrupsaun, subornu, trafiku humanu, nsst. Tanba ne’e ita nia kolabarasaun no vontade de servisu importante tebes hodi prevene no kombate aktus ilisitu ida ne’e. Tuir hakerek nain nia haré katak atu prevene no kombate brankeamentu kapitál ita hare’e liu ba fatores rua (2) mak hanesan tuir mai ne’e : (1) Fatores externa : Estadu Timor Leste liu hosi CNCBC tenke kontinua serviso hamutuk ho orgaun internasionais sobre kombate brankeamentu kapitál hanesan APG/CFT, IMoLIN, AML/CFT, nsst. (2) Fatores Interna : Estadu Timor Leste tenke kria lalais lei anti korrupsaun hodi nune KAK no Ajente judisiarius sira bele serviso efetivu liu hodi kombate prátika korrupsaun iha rai laran. Estadu Timor Leste tenke kria lei Drogas, Trafiku humanu, Prosituisaun, trafiku armas, Piracy nsst ne’ebé bele fó dalan ba práktika brankeamentu kapital. Tanba tuir dotrina lei katak se karik lei laiha signifika katak krime laiha (“nullum crimen, nulla poena sine lege”). Entidades nasaun tenke iha komitmentu ba kombate brankeamentu kapitál tanba problema ne’e seriu tebes entermus de prevensaun no kombate. Sistema kontrola taxa ka selu impostu tenke diak tanba ajente serviso impostu bele komete deskaminu taxa, hanesan kazu funsionariu ministeriu finansas komete no agora dadaun iha hotel Becora hodi responsabiliza nia aktus krime.
3.    Aleinde orgaun internasionais no nasional nebe mensionadu iha leten, partisipasaun no involvimentu sosiedade tomak hodi prevene no kombate pratika brankeamentu kapitál iha rai laran importante. Ema hotu tenke iha konsiensia katak lalaok fase osan ne’e bele mai hosi asaun korrupsaun ne’ebé dala barak involve hosi ema ne’ebé serviso iha instituisaun publiku. Sosiedade tomak tenke suporta no kolabora diak ho ajente judisiariu sira hodi labele fo espasu ba ema iresponsabilidade no immoral hodi komete krime korrupsaun no brankeamentu kapitál.
Ita hotu aprésia tebes ho esforsu tomak ne’ebé halo hosi grupu traballu ne’ebé kompostu hosi BCTL, Ministeriu Negosiu Estranjeiru, Ministeriu da Justisa, PNTL, nsst. Espera katak ho esforsu tomak ne’ebé ita nia grupu traballu halo bele prevene no kombate prátika brankeamentu kapitais iha rai laran, nivel regionais no internasional. Ita hotu hatene katak impaktus hosi brankeamentu laos afeita iha rai laran deit maibe global tanba konsidera nudar transnational crime.
Ita nia kaderneta ba kombate korrupsaun mos sei mean, signifika katak seidauk hatudu progresu nebe siginifikantes. Ita nia nasaun iha rekursu naton hodi halo prevensaun no kombate brankeamentu kapitál iha laran, maibe depende mos ba politika estadu no komitmentu ne’ebé forti no sustentavel.  Ne’eduni hakerek nain hakarak fahe informasaun konaba lalaok brankeamentu kapitál atu nune ema hotu bele hetan informasaun klean konaba asuntu ida ne’e. “Bele sai riku maibe labele liu hosi dalan ilísitu".
Obrigado barak ba le’e nain sira.  (*)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------

References :
http://timor-leste.gov.tl/?p=9790&lang=en&n=1
http://www.apgml.org/documents/search-results.aspx?keywords=timor+leste+mutual+evaluation+
http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/recommendations/pdfs/FATF_Recommendations.pdf
http://www.jndiario.com/2014/03/06/tl-lakohi-monu-ba-brankeamentu-kapital/
Lecture note  of Criminology (CCJE-AUF)  by Dr. Rhem Rick Corpuz.




Autór : Eskola iha AUF, Fakuldade Criminology, husi distrito Lospalos. E-mail :Akilisdias@gmail.com.