KURVA HO DALAN LOOS

KURVA HO DALAN LO'OS - "Difisil ha-lakon kurva"

Difisil atu lao tuir dalan kurva ne'ebe barak, sa tan kurva maten sira tamba perigu tebes kuandu la kuidadu didiak bele monu ba rai naruk. Bainhira monu ne'e sei hetan kanek no bele mate. Para labele monu tenke lao tuir deit ( ikuti ruas jalan yg sudah berbelok).
Difisil atu ha-los kurva tamba kurva laos ida deit maibe barak maske ema dehan rua deit (eskerda-direita). Maske kurva hirak ne'e difisil maibe iha ema barak mak toman ona tamba liu kona bebeik.
Ema barak hakarak ha-los tiha kurva para fasil atu lao tuir no lalais to'o destinasaun ikus. Maibe atu atu ha-los laos fasil tamba persiza tempu no meus oioin. Iha ema barak mos lakohi ha-los tamba senti toman ona.
Maibe kuandu iha ema barak mak hakarak atu ha-los kurva hirak nee bele. Laiha buat ida mak imposivel, persiza deit komitmentu no serviso makaas.

Liafuan badak ne'e nudar mensajen ida ne'ebe nia signifikadu sei bobar an (terbungkus) tamba ida ne'e hanesan analojia ida entre dalan kurva ho moris lor-loron no mos iha sistema balun ne'ebe ita serviso ba.

Bainhira ita kuandu moris iha la hetan dalan loos mak ita sempre dehan maromak kala kastigu hela tamba ita tenke simu obstaklu oioin iha ita nia moris lor-loron nian. Hanesan mos kuandu ita serviso iha sistema ida nia laran. Iha ema balun hakarak serviso ba loos mai loos deit maibe iha ema barak mos hakarak kria sistema ida ne'ebe barak no difisil (kurva barak). Sistema kurva barak ne'e kuandu ita faila atu kontrola mak sei mosu hanoin a'at (evil intent) komesa mosu. Iha sorin seluk, kuandu sistema no birokrasia ne'ebe komplikadu  bele difikulta serviso ne'ebe lalais, efisien no efikasia. Iha momentu ne'ebe ema barak hakarak no toman ona sistema komplikadu tamba hetan benefisia no vantajen ruma maka difisil tebes atu halakon
Ema matenek nain sira sempre dehan nune'e " Sulit menulis lurus pada garis yang bengkok (difisil atu hakerek lurus iha riska ne'ebe kleuk). Signifika ema ne'ebe hakarak serviso loloos ka ba los mai los deit ne'e susar lahalimar atu tuir buat ne'e lao ladun loos ona. Tamba ne'e dalaruma ema barak mak la bele resisti no halo tuir deit buat ne'ebe sala hela. Liafuan malai nian karik dehan " just go with the flow"- lao tuir arus deit duke soke ita bele sai vitima.

Ita hotu espera para pratika a'at sira ne'e labele mosu, domina no moris iha ita nia rai doben Timor-Leste. Lingua malayu dehan " lebih baik berdiri melawan dan mati daripada diam dan duduk di jajah oleh orang yang wataknya kotor dan jahat". Liafuan "melawan" la signifika tenke kontra ho kroat no violensia maibe impoin hanoin ne'ebe diak, influensia hanoin diak hasoru hanoin foer, habelar informasaun ne'ebe loos ba ema seluk no publiku hodi hatene.

Perguntas mak ne'e: dalan kurva nafatin mak diak tamba ema toman tiha ona ka halo lo'os tiha (dalan lurus) maka diak regardless meus no rekursu?

Artigu badak ne'e hanesan hanoin pesoal ida hodi expresa sai no laiha intensaun atu prejudika ema no grupu seluk ruma.

Autor : Dias, A.

Abut husi espiritu nasionalisme mak Grupuisme no Sukuisme

Ema barak mak sempre koalia konaba nasionalime kuandu ita ligadu ba oinsa atu fo ita nia an tomak hodi defende nasaun ka rai ida ne’ebe ita moris ba.

Hau hakarak esplika oituan termu nasionalismu ne’e mai husi ne’ebe.

Iha tempu beala no avo sira nian iha tinan hirak liu ba kotuk, ema sira moris ho grupu-grupu ne’ebe sei iha relasaun familia (dexendente no axendente). Iha tempu ne’ebe avo sira ne’e sempre moris tuir sira nia familia (relasaun ran) ho grupu kik oan sira iha ai laran.  Nudar ema (populasaun) ne’ebe hela depende ba ai han (nomaden). Populasaun iha altura ne’eba labele hela metin iha fatin tamba dependente liu ba aihan natural (hahan natural no animal) iha ai laran.  Husi tempu ba tempu, povu komesa aumenta barak. Logikamente, kuandu ema ka povu aumenta barak, dependensia ba ai han natural iha ai laran mos komesa bo’ot. Ho situasaun ida ne’e komesa mosu hanoin a’at ba malu no komesa implementa termu ida dehan “Hukum Rimba” semak maka’as nia mak domina sira seluk. Entau grupu sira ne’e ida-idak tenke buka meus oinsa para atu defende an hodi mantein sira nia grupu. Husi ataka malu ne’e mosu ona sintidu grupuisme hodi luta hasoru inimigu husi grupu seluk ho bele defende an no kontinua iziste.

Husi sintidu grupuisme ne’e muda ba sukuisme, depois ba divizionisme, regionisme to’o ikus liu nasionalisme.

Hare husi mudansa sintidu husi nivel kik liu to’o leten a’as ne’e ho sintidu ne’ebe hanesan, katak atu defende sem fronteira (no limit) ezistensia husi grupu ka nasaun ne’ebe nia partensia ba.

Depois de Timor-Leste ukun an, ema barak mak hakilar espiritu nasionalisme iha publiku hodi fo hanoin ba ita hotu hodi firme nafatin hadomi rai Timor sem fronteira. Tamba ho razaun ida katak nasaun Timor-Leste molok ukun an ne’e liu husi prosesu ida ne’ebe naruk no difisil tebes tamba tenke hakruk ba nasaun kolonialista sira hanesan Portugal, Japan no Indonesia.

Ezistensia Forsas Sosial no Implementasaun Leis

Ezistensia Forsas Sosial no  Implementasaun Leis

Liu husi oportunidade ida ne’e hau hakarak ke’e sai oituan oinsa forsas sosial bele afeita no impede implementasaun leis iha ita nia rai doben Timor-Leste. Ita la sente maibe forsas sosial hirak ne’e sempre fo influensia maka’as ba ajente seguransa en jeral (law enforcement officers), autoridades justisa ninian no bele mós ba guvernu.

Timor-Leste nudar nasaun foun iha sudeste aziatiku nebe  hetan ninia independensia tinan sanulu resin ona. Liu husi prosesu oioin, hahu husi funda guvernu soberaniu ida too establesimentu Konstituisaun da Republika no lei oan sira nebe importante liu no fo benefisiu ba nasaun ho objetivu atu regula funsionamentu sistema estadu nian. Liafuan hosi Latina dehan “ubi societas ibi ius” katak ezistensia sosiedade ida iha mos lei para atu regula. Lei hotu-hotu ne’e universal katak aplika ba ema hotu-hotu.

Ho influensia hosi fator forsas sosial hodi hamosu filosofia ida dehan nune “Di dalam kepastian hukum belum tentu ada keadilan dan didalam keadilan pasti ada kepastian hukum”. Ne’e signifika katak iha implementasaun lei la sempre hamosu justisa ba ema ne’ebe buka justisa. Tamba iha fatores barak mak sempre sai impedementu ida ne’e forsa tebes atu prevene no halakon.

Iha oportunidade ida ne’e hakerek nain hakarak ke’e sai oituan oinsa forsas sosial ida ne’ebe mak bele influensia prosesu no implementasaun leis iha rai laran. Iha kualker nasaun ida nia laran sempre ejiste forsa social (social forces) hodi atinji sira nia objetivu. Objetivu husi ejistensia forsas sosial nee bele diak no bele a’at ba sosiedades tomak. Normalmente forsas sosial hirak nee konsidera hanesan parte ida husi nasaun. Maibe ita hare husi kontextu lei, ita tenke buka hatene uzu de forsas sosial nebe bele halo ba implementasaun leis iha nasaun nia laran.

Forsas sosial hirak nee mak hanesan tuir mai nee :

1. Forsa Osan (kekuatan uang)

Hahu ita hamrik mesak hanesan nasaun ida, mosu mudansas sosial (social changes) nebe forte tebes iha rai laran liu-liu iha kapital nasaun nian (Dili), halo ema barak mak iha osan no riku soin maibe iha ema barak mos sei kiak rabat rai nafatin e balun uluk riku agora sai kiak, nst. Agora ema nebe iha osan, nia bele uza nia osan hodi interven no altera prosesu normal lia los nian prosesu investigasaun to’o iha tribunal. Ezemplu: ema sira nebe iha osan sira bele selu advogado ida nebe diak hodi defende nia kazu durante prosesu tribunal no ema sira nebe osan laiha sira sei labele selu advogado nebe iha kapasidade naton hodi defende sira nia kazu. Guvernu liu husi ministeriu jusitisa prepara defensor publiku maibe ida nee atu kompleta deit prosesu justisa nian. Iha prosesu investigasaun nia laran mos dalaruma sei akontese joga osan hodi livre ka hakaman ninia akuzasaun. Hau fo ezemplu konkreta ida, iha prosesu kazu ida iha tribunal Dili, tribunal distrital dili hamonu sentensa ba akuzadu, depois de ida ne’e akuzadu liu hosi ninia advogado halo rekursu ba Tribunal ne’e as liu mak tribunal Rekursu. Durante prosesu nia laran akuza selu ofisial justisa ida iha Tribunal Rekursu nian hodi influensia juis ninia desizaun (fo liberdade). Maibe grasa de deus akuzadu ho ofisial justisa ne’e kaer toman no hetan akuzasaun halo subornu no hetan kastigu. Imajina, ida ne’e mak konsege karik, justisa bele sosa ho osan. Ita mos lahatene keta balun konsege duni no la detekta karik? Laos akuza ema maibe atu fo hanoin ba ita hotu hodi kuidadu no tulun hodi implementasaun lei lao tuir nia dalan.

2. Forsa Masa (kekuatan massa)

Tuir situasaun real iha ita nia rain, Polisia nudar ajenti seguransa nebe implementa lei no ordem sempre hasoru forsas masa nebe ejisti iha komunidade nia le’et. Forsa masa signifika grupu balun nebe iha membros ou elementus barak no bele fo influensia hanesan, grupu veteranus, klandestina, arte marsiais, partidu politiku, nst. Tamba ema sira ne’e iha membros barak no iha poder influensia sei forte, uza aproveita hodi impede prosesu justisa iha rai laran. Intervensaun no influensia hosi forsas sosial laos hare deit hotu intervensaun fizikamente maibe mos hare hosi psikolojikamente.

3. Forsas Politika (Politics Force)

Iha nasaun demokratiku nia laran, povu iha direitu no obrigasaun involve an iha vida politika para atu nune bele determina nasaun nia lalaok, matan no tilun ba implementasaun leis no kontrola poder nasaun nian. Desizaun politika hotu-hotu politiku nain sira mak sei determina bazeia ba nasaun nia diak no povu nia interese komum. Tamba nee kualker lei ida sempre konsidera hanesan produtu politiku nian. Politika defende malu tamba ideolojia nee sempre akontese iha rai lara, poder nain sira defende malu hodi ses an husi justisa tamba tauk sira nia partidu monu no selu tusan (bahasa dehan balas budi). Ezemplu: membro do guvernu ou parlamentu ida hosi partidu A mak involve iha krime ruma ou korupasaun ruma, sira sempre salva malu para labele afeita ba partidu. Kuandu ema povu babain mak viola lei tranzito sira prende kedas hodi submete ba prosesu infrasaun kodigu tranzitu nian maibe se kuandu ema politiku ida ou membro guvernu ou parlamentu ida mak halo violasaun lei tranzito, polisia tranzito dalaruma haruka liu deit. Buat sira nee ita la konsiente maibe akontese hela iha ita nia le’et, dalaruma mos ita hare hela maibe ita sente hanesan babain deit tamba konsidera hanesan toman tiha ona (sudah jadi budaya/tradisi.

Esplikasaun badak hosi hanoin ida ne’e katak realidade forsas sosial ne’e ezisti duni iha kualker nasaun ida nia laran, tantu iha ita nia rain Timor-Leste. Ezistensia forsas sosial ne’e sai hanesan obstaklu bo’ot ida intermus de implementasaun lei maibe laos atu halakon forsas sosiais sira ne’e. Maibe oinsa ita eduka tansforma sira hodi tau sira nia an iha fatin ne’ebe ho dignu no valoriza nafatin justisa nudar lia los ba ema hotu. Agora transforma grupu hirak ne’e laos fasil hanesan fila ita nia liman, ne’e komplikadu tebes maibe tenke koko. Atu muda mentalidade ida ne’e depende mos ba ukun nain sira no implementadores leis iha rai laran. Iha implementasaun lei labele hare ba klase sosial, status sosial, posizaun no background. Tamba ita hotu hatene katak ema hotu-hotu iha lei nia okos, ema hotu igual iha lei nia oin, katak ema hotu tenke kumpri lei ne’ebe vigor iha ita nia rain. Se laos ita mak kumpri se los mak atu kompri. (Hukum labele tajam kebawah tapi tumpul keatas – lei labele aplika deit ema ki’ik sira maibe ema ne’ebe iha influensia mos).

Sekarik implementasaun leis la tuir nia dalan mak bele hamosu problema sosiais ne’ebe fo impaktu negativu ba prosesu dezenvolvimentu hosi aspeitu hotu-hotu. Impaktu konkretu ida mak ema sei lafiar lei no justisa formal maibe prefere liu ba asaun retaliasaun. Lex Talionis sei aplika iha sosiedade nia le’et tamba ema la fiar ona prosesu lei ne’ebe formal. Se karik iha problema ruma mak akontese iha sosiedade nia le’et sira laos buka justisa liu hosi dalan legal ka iha tribunal maibe sira buka oinsa para halo retaliasaun (balas dendam). Grupu ida nia maluk mate karik, sira buka oinsa para hodi oho mos grupu seluk nia ema. Buat sira ne’e bele kontese tamba ho razaun ne’ebe ita mensiona iha leten. Tamba ne’e ita hotu lakohi para situasaun ida ne’e akontese iha ita nia rain doben Timor-Leste.

Liu hosi artigu ida ne’e bele fo hanoin ita liu-liu ba leitor sira para ita hamutuk hodi dezenvolve rai ida ne’e ho dignu liu hosi aspeitu lei ne’ebe klaru no forti. Ita tenke promove no kontribui ba implementasaun leis ne’ebe vigora iha Timor-Leste.

Autor : Akilis Dias, hosi Municipiu Lautem, hela iha Dili

MOTIVASAUN MAK SEI DETERMINA ITA NIA SUSESU

MOTIVASAUN MAK SEI DETERMINA ITA NIA SUSESU

Iha biban ida nee hakerek nain hakarak fahe oituan konaba liafuan inspirativu balun hodi inspira ita, enkoraza ita, motiva ita no eleva ita nia vontade estuda no serviso hodi hetan susesu iha ita nia moris. Buat hotu akontese tuir ninia tempu no prosesu, labele hakarak nia rezultadu ikus maibe tenke hahu hosi nia prosesu mak foin ninia rezultadu. Hakerek nain nia pontu de vista ba susesu ne'e mak oinsa ita prepara an liu hosi esforsu tomak ho maneira oinsa ita maneja ita nia tempu ho diak hodi aprende no halo buat ruma ne'ebe bele benefisia ba ita nia an no ema seluk. 

Susesu ne’ebe ita hetan sempre liu hosi dalan edukasaun, tamba liu hosi edukasaun mak ita aprende buat barak. Edukasaun laos deit atu eduka ema sai matenek maibe bele eleva ema nia status social iha komunidade nia laran. Ema ne’ebe ho nivel edukasaun diak no bo’ot sempre hetan apresiasaun hosi ema seluk. Maske iha Timor, ita nia kultura dalaruma hare liu ba estratifikasaun sosial (social stratification) maibe ida ne’e laos barometer ne’ebe permanenti maibe iha loron ruma sei lakon. Ho mudansa tempu no dezenvolvimentu mundu nian ne’ebe fo impaktu mos ba kultura iha rai laran maka neneik ka lalais kultura liurai no class social tuir tradisaun ita nia sei lakon. Buat ne’ebe fasil atu halakon no hetan nafatin nivel a’as iha komunidade nia le’et mak edukasaun no titulu. Ho edukasaun (Educational Background) ne’ebe a’as sei konsidera hanesan ema ne’ebe status social a’as liu tanba ho ninia influensia, matenek, ekononia, finanseiru no pozisaun. Tamba ida ne’e mak liu hosi hanoin simples ida ne’e ho intensaun atu fanun ita hotu hodi abitua an eskola no estuda liu hosi dalan edukasaun.

Susesu iha eskola sei la se’es an hosi esforsu no luta maka’as liu hosi ema ida-idak nia mehi, planu no espetativa ne’ebe ita mehi ba no mehi atu hetan. Liu hosi mehi mak ita sei esforsu ita nia an hodi realiza iha ita nia moris. Dalan atu realiza no hetan ita nia mehi maka liu hosi edukasaun no estuda maka’as.  Iha matenek nain ida naran Nelson Mandela hateten katak “Education is the most powerful weapon which you can use to change the world”. Ne’e signifika katak liu hosi edukasaun maka ita sei iha forsa atu halo mudansa ba ita nia an, ita nia familia, ita nia sosiedade, ita nia komunidade, ita nia nasaun no mundu internasional. So ema matenek mak bele iha hanoin konstrutiva hodi konstrui nia familia, sosiedade, nasaun no mundu. Ita tenke abitua ita nia abitualidade baruk ten tamba selae ita sei markar pasu iha fatin ou bele pasu ba kotuk tanba ema seluk avansa ba oin.

Susesu ema ida nian konserteza sei la se’es an hosi oinsa ita maneja tempu no serviso maka’as. Ema hirak ne’ebe uza sira nia tempu hodi halo buat ne’ebe diak maka iha loron ikus sira sei hetan ninia rezultadu ho diak. Hanesan ema matenek (orang bijak) sira sempre dehan katak se ohin ita kuda ai horis ida mak aban ita sei ku’u nia fuan. Ne’e signifika katak se ohin ita esforsa an hodi halo buat diak mak ita sei hetan susesu iha futuru, maibe kontrariu, karik ita gasta ita nia tempu ba buat ne’ebe laiha valor maka ita sei la hetan buat ida iha loron ikus.

Iha biban ida ne’e hau hakarak impresta matenek nain ida nia lia-fuan ho naran Philip G. Zimbardo (Psychologist) nia hanoin konaba oinsa atu maneja tempu (The secret power of the time zone). Jeralmente tempu fahe ba tolu; Pasadu, Prezente (agora) no Futuru.

Iha tempu pasadu nian, iha buat barak mak ita halo no buat barak mos la konsege halo. Buat sira ne’e ita halo iha pasadu ne’e iha positivu no iha mos negativu. Parte positivu nian mak susesu balu ne’ebe ita hetan durante tempu pasadu, momoria diak balun ne’ebe ita konsege husik hela iha tempu pasadu. Agora pasadu ne’ebe negativu ne’e maka sentimentu arepende (regret), faila no buat barak ne’ebe lao ladun lo’os. Orientasaun moris iha tempu pasadu ne’e dala ruma mos afeita ba iha tempu prezente nian tamba la konsege halo balansu moris no monu ba ita situasaun depresaun ne’ebe maka’as hodi labele move on. Tamba se’e ita konsege halo buat barak ne’ebe pozitivu iha pasadu mak sei sai fundasaun diak iha tempu prezenti no futuru.

Iha tempu Presente (Agora); ita nia orientasaun moris nian dala barak hare liu ba hedonismu (seek pleasure and avoid pain) no hadok-an hosi terus . Dala barak ema hakarak goza no kontente deit ho moris no lakohi serviso maka’as hodi hadia moris iha futuru. Ida ne’e sai obstaklu bo’ot ida ita oinsa atu bo’ok an. Problema seluk tan ne’ebe ita sempre hasoru ne’e laos hedonistiku deit maibe iha mos present fatalism (prezente ne’ebe fatal) tamba ita nia moris dalaruma kontrola no komanda hosi parte seluk ka ema liur. Ida ne’e bele akontese tamba ita monu ona iha liafuan ida naran hedonismu ne’e katak moris hakarak kontente deit. To’o iha situasaun balun, ita dalaruma monu ba tentasaun a’at, hanesan komesa involve an iha hemu tua, uza droga no seluk tan. Entau ita nia kakutak ladun funsiona ho normal tamba influensia hosi droga.  Iha momentu ida ne’e mak ita faila total.

Iha tempu futuru nian, ita nia orientasaun moris tenke avansa ho planu ne’ebe fixu tuir ita ida-idak nia mehi. Ita orienta ita nia an hodi estuda no serviso maka’as laos ona halimar. Ne’e duni desizaun hotu-hotu tenke foti tenke implementa para ita bele atinji ita nia mehi. Rezultadu moris iha futuru depende ba ita nia serviso iha tempu prezenti nian.

Ita tenke kaer metin filosofia ida ne’ebe hateten katak moris ne’e tenke aprende hosi pasadu no estuda hodi prezente no tau esperansa bo’ot ba futuru liu hosi serviso maka’as. Se karik ita halo failansu barak iha pasadu maka ita tenke hadian iha tempu agora no hetan nia rezultadu iha tempu oin mai. Se lae ita koalia folin laek (nonsense).

Susesu ne’e iha momentu ka situasaun rua nia le’et, “PREPARASAUN no OPORTUNIDADE”.  Se’e ita prepara ita an didiak maka kualker oportunidade ne’ebe mosu ita sei kaer metin no aproveita oportunidade ne’e ho diak no maximu. Ita Timor oan, dala barak ladun prepara didiak bainhira oportunidade ne’e mosu mai. Tamba ne’e mak dala barak ita faila tamba ita hakfodak deit hodi avansa ba oin maibe realidade ne’e ita seidauk preparadu. Hau fo ezemplu, iha vaga ba bolus estudu nian iha rai liur. Ne’e ita konsidera oportunidade diak maibe kestaun mak ne’e ita preparadu ka lae? Sei ita ladauk preparadu mak ita bele ba eskola maibe dala ruma ita faila durante eskola. Ne’e duni molok ita arepende ba buat ne’ebe la vale oan ida diak liu ne’e ita haka’as an uluk. Aproveita no valoriza kualker tempu ne’ebe iha. Se ita gasta ita nia tempu ba buat laek ida mak ita nia moris mos laiha valor. Ema barak sempre dehan katak tempu ne’e osan mean (time is money). Tamba ne’e karik ita lakon minutu ida deit ita lakon buat barak ona.

Motivator sira sempre koalia liafuan inspirativu barak, ne’e atu motiva ita hodi eleva ita nia talentu ne’ebe ita iha. Maibe depende mos ba ita oinsa atu dezenvolve ita nia an hodi hasoru realidade moris ne’ebe nakonu ho obstaklus barak, se ita konsege hakat liu desafius sira ne’ebe ita sei sai maduru no forti. Moris ne’e laiha buat ida mak imposibel, buat hotu bele iha posibilidade (life is nothing impossible) tamba buat hotu depende ba ita idak-idak nia desizaun.

Liu hosi hakerek no fahe idea ida ne’e, hau hakerek ilustra ita hotu liu hosi komparasaun EMA ho LAPIS. Komparasaun ne’e ho intensaun prinsipal atu ajuda ita hodi komprende deit.

Ita aprende liu hosi LAPIS. Ema hotu konserteza hatene saida mak lapis ho ninia funsaun. Komparasaun ema ho lapis ne’e atu klarifika no esplika deit ba ita atu konsiente katak luta ba hetan mehi diak no planu laos fasil. Lapis ne’e hanesan objeitu ida ne’ebe utiliza hodi hakerek, pinta, no seluk tan. Bainhira labarik ki’ik ida mak kaer lapis ne’e nia sei uza hodi riska tun riska sae laiha objetivu ida ne’ebe klaru. Maibe kuandu lapis iha ema pintor ida nia liman maka nia sei utiliza hodi pinta buat ruma tuir nia abilidade no imajinasaun. Ne’eduni, Lapis iha funsaun ne’ebe barak, depende ba ema ne’ebe kaer.Lapis ne’e objetu simples ida, laos parte liur mak importante maibe hosi interior nian. Lapis nia tutun tohar ita kua halo kroat fila fali hosi hakerek. Karik ita hakerek ka pinta salah, maka iha apagador para atu hamo’os. Atu hetan rezultdu no kualidade hakerek nian, lapis tenke ita kua halo kroat para atu nune’e saida mak ita hakerek ne’e bele iha rezultadu diak no bele le’e hetan hosi ema seluk. Lapis laos uza permanente maibe temporariu deit, iha loron ruma nia sei hotu maibe ninia tinta ne’ebe uza hodi hakerek sei metin nafatin no ema barak mak sei hare no le’e saida ita hakerek ona.

Ita nia luta ba moris diak hanesan mos ho lapis. Ema nia matenek sukat hosi saida mak ita hatene no saida mak ita halo. Laos hare hosi aparensia maibe hosi abilidade, kakutak, hanoin, no asaun konkreta. Iha prosesu aprende mak ita monu tenke hamrik fila fali no lao nafatin, iha ita nia asaun ruma maka salah bele arepende no halo lo’os fila fali to’o hetan susesu. Nudar moris umanu, ita la labele dura to’o tinan bailoron maibe ita sei lakon tuir tempu ne’ebe maromak determina ona tamba distinu. Maibe ita nia hahalok, ita nia asaun no ita nia hanoin ema seluk sei lembra nafatin. Tamba ne’e halo buat diak ne’ebe benefesia ba ema barak nian atu nune’e ema seluk sei lembra nafatin. Iha lian Latina dehan "Verba Volant Scripta mament" liafuan babain laiha sinal ka trasu maibe saida mak ita hakerek sei ezisti nafatin.       

Iha momentu ita susesu ona, keta haluha no agradese ba maromak no ema hirak ne’ebe suporta ita to’o rohan laek. Hanesan hau mensiona iha previu katak lapis ne’e bele hakerek diak tanba iha liman ne’ebe orienta lapis ne’e, hanesan mos ita ema, ita bele konsege halo buat diak tamba ita tuir maromak nia orientasaun, protesaun no salvasaun. Moris ne’e hanesan ai horis ida, nia moris buras tamba iha abut ne’ebe barak iha rai okos ne’ebe buka nutrisaun iha laran hodi suporta ai ne’e moris buras no matak. Hanesan mos ita ema, ita hetan susesu no hetan moris diak tamba ema barak ne’ebe sempre suporta hosi ita nia sorin-sorin, iha ita nia kotuk. Aprendizajen mos dala barak ita  estudu hosi ema ne’ebe hetan susesu ona (modeling). Tamba ita hotu hatene katak ema hotu bele hetan edukasaun maibe laos ema hotu-hotu edukadu, ne’eduni tuir ema ne’ebe susesu ho integridade, mental no honestidade forti no a’as.

Artigu badak ne’e laiha intensaun seluk maibe hakarak atu fahe no inspira no enkoraza maluk sira tomak hodi luta ba moris diak liu hosi edukasaun, aproveita no maneja ita nia tempu ho didiak. Moris ne’e hanesan sae bisikleta, para iha balansu hodi labele monu ita tenke bo’ok an. Ne’e signifika katak atu hetan moris diak ne’e laos tur hodi hanoin no mehi deit maibe konserteza tenke iha asaun hodi konkretiza ita mehi. Ema hotu iha talentu no abilidade baziku maibe atu dezenvolve buat sira ne’e tenke liu hosi dalan ne’ebe los, fatin ne’ebe los no ho esforsu tomak. Espera ho hanoin badak ne’e bele estimula no eleva ita espiritu aprendizajen iha fatin ne’ebe deit.

Obrigado barak ba leitor sira. Bom Susesu.

----------------------------------------------------------------------------------------

Autor : Akilis Dias, hosi Munisipiu Lautem, hela iha Dili

Tamba Saida mak Ema Komete Korupsaun

Iha Timor Leste, publiku komesa koalia maka’as namanas konaba kazu korupsaun ne’ebe involve hosi ema nebe iha poder ka kaer poder. Tamba ne’e koalia konaba korupsaun sempre sai topiku ne’ebe intersante tebes hodi diskuti tuir ida-idak nia konesementu no versaun. Ema nebe hakilar maka’as kontra hahalok korupsaun ne’e signfika katak sira iha sintidu nasionalismu no la gosta aktus ilisitu ida ne’e tamba konsidera koruptores sira utiliza no aproveita sasan estadu nian no povu tomak nian ba interese privadu, familia no nia kolegas sira. Utiliza sala sasan publiku nian konsidera hanesan korupsaun tuir tipu korupsaun ne’ebe iha. Tipu korupsaun mak hanesan; suborn (bribery), patronage (ema nebe iha poder proteje ema seluk hodi hetan vantajen osan no buat seluk, Nepotizmu, desfalke (penggelapan) no seluk tan.

Nudar Timor oan ida, ita hotu prekupa ho kazu korupsaun nebe akontese iha ita nia rai doben Timor Leste. Iha informasaun no faktus barak nebe komese hatudu katak ema balun ne’ebe iha poder sempre involve an iha aktus krime korupsaun ho maneira no tipu krime korupsaun nebe various.  Balun involve kazu krime duni maibe nia nature kazu ne’e halai liu ba pekulatu, abuza de poder, brankeamentu kapitais, korupsaun  duni (murni korupsaun). Bazeia ba dados nebe iha, kazu korupsaun (murni) iha ita nia rain ne’e foin mak tolu (3) ne’ebe konsege hetan ona sentensa iha tribunal no akuzadus sira tama ona komarka. Kazu tolu ne’e mak hanesan tuir mai ne’e : primeiru : Kazu vantajen nao patrimonial involve suspeitu nain ida (1), segundu; kazu korupsaun ho tipu suborn (bribery) hasoru autor justisa nian hodi hetan vantajen livre hosi akuzasaun. Terseiru; kazu subornu ne’ebe involve ofisial alfandega hodi fo livre ka ses an husi selu multa no impostu sasan importasaun. Kazu seluk balun ne’ebe akuzadus barak mak tama komarka ne’e balun ho tipu kazu nebe diferente hanesan pekulatu no brankeamentu kapitais.

Tuir hakerek nain nia hanoin, atu rezolve problema korupsaun iha rai laran tenke liu husi dalan rua (2); primeiru : Prevensaun no prosesu suspeitu sira tuir lei nebe vigora iha ita nia rain. Asaun prevensaun nudar dalan ida ne’ebe importante tebes hodi salva ema hodi involve an iha aktus korupsaun. Ema sempre dehan “prevene diak liu duke kura” (mencegah daripada mengobati). Prevensaun ne’e liu husi maneira no dalan barak hanesan hametin sistema, sosializasaun, nsst. Prosesa ema korupto sira tenke justu no labele iha intervensaun husi forsas sosiais. Forsas sosiais ne’e mak hanesan forsa politika, forsa massa, forsa osan, nsst. Realidade hatudu katak forsas sosiais hirak ne’e influensia maka’as ba implementasaun lei iha ita nia rai laran.

Lojikamente no psikolojikamente ema halo korupsaun tanba iha situasaun tolu ne’ebe sai fatores determinante hodi obriga ema involve an iha aktus korupsaun mak hanesan tuir mai ne’e :

1.   Nesesidade (kebutuhan)  : ema komete korupsaun tanba nesesidade mak obriga. Ezemplu ida se ema ne’e nia vensimentu ki’ik no la konsege sustenta nia moris ho diak maka iha posibilidade bo’ot ema ne’e sei komete krime korupsaun. Kondisaun ekonomia uma laran no kondisaun sosial sempre influensia ema ida hodi halo hahalok ilisitu ida maske nia hatene nia konsekuensia iha loron ikus.

2.   Kanten (keserakahan/rakus) : ema ne’ebe komete krime korupsaun ida tamba nia iha sentimentu kanten (nafsu/rakus) nian. Ema ne’e iha vensimentu bo’ot, osan iha no buat hotu iha ona maibe hakarak naok nafatin hodi aumenta nia riku. Sentimentu kanten ne’e sempre diriji ema hodi komete hahalok krime korupsaun nian maske nia hatene nia hahalok ne’e kontra lei.

3. Sistema : ema komete korupsaun tamba sistema de kontrola mak ladiak hodi fo espasu no oportunidade ba ema hodi halo asaun ilisitu ida. Psikolojikamente ema sempre komete krime korupsaun tamba iha oportunidade, katak sistema de kontrola ladiak entau fo importunidade hodi komete hahalok koruptu nian.

Refere ba situasaun tolu iha leten, ita bele esperansa ida katak bainhira ita fokus hodi resolve situasaun tolu iha leten ita bele ona rezolve problema korupsaun laos halakon totalmente maibe pelemenus hamenus to’o metade ne’ebe iha planeia. Sistema de kontrola ne’ebe diak sei minimiza no halakon pratika korupsaun iha rai laran. Nesesidade no sistema mak sai savi importante hodi tetu no haree didiak. Buat rua ne’e mak rezolve diak ona, ita espera katak sei iha rezultadu diak ba politika kombate korupsaun iha rai laran. Se laiha mos ita koalia deit maibe sei laiha rezultadu diak. Sistema de kontrolu ne’ebe diak tenke lao ho lei anti korupsaun ida ne’ebe forti. Lei kuandu forti no penalti todan ba ema koruptu sira psikolojikamente ema sei sente tauk atu komete krime korupsaun, ne’e konsidera mos hanesan pasu prevensaun ida.

Jeralmente lalaok krime nian iha fatin hotu-hotu, psikolojikamente influensia hotu parte tolu hanesan : Oportunidade/motivu, kapasidade no hakarak/ vontade (desire).

Oportunidade : Ema komete krime ida (korupsaun) tamba iha oportunidade, se karik sistema ladun forti ka ladiak ne’e signifika katak sei fo oportunidade ba ema hodi komete krime ida.

Kapasidade/skill; ema nebe komete krime tanba nia iha kapasidade ka skill nebe naton hodi halo krime. Se laiha kapasidade imposibel ema ida halo krime. Ezemplu : ema koruptor ida komete krime korupsaun ida iha nia edifisiu laran (office) liu husi maneira konvense ema, manipula dokumentus no seluk tan.

Hakarak ka vontade;  ema nebe involve an iha krime ida tamba nia iha hakarak ruma ka vontade nebe bo’ot. Se karik hakarak (desire) ka vontade laiha mos krime sei la akontese. Tamba ne’e se ema ne’e iha oportunidade no iha kapasidade naton maibe kuandu laiha hakarak ka vontade mos krime sei la akontese.

Formula krime nian ne’e sempre kesi ba malu ka interdependente ba malu, situasaun tolu presente hotu krime sei mosu. Situasaun no formula ne’e laos ba krime korupsaun deit maibe aplikavel ba krime hotu-hotu.

      --------------------------------------------------------------------------------------------------------
      

Obrigado barak ba le’e nain sira……

Author : Akilis Dias

SITUASAUN DROGA IHA TIMOR LESTE : Tranzitu ba Trafiku Droga OU Merkadu ba Droga

Situasaun Droga iha Timor-Leste - Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe ema hotu-hotu ka mundu tomak hakribi no luta kontra maka’as hodi prevene no kombate. Termus English dehan Dangerous Drugs (Aimoruk Perigu), tamba hare hosi impaktu no  efeitu hosi droga ne’e sempre afeita direitamente ba iha ita nia sistema kakutak nian (Central Nervous System). Joven barak iha mundu ne’e afeitadu ona hosi aimoruk droga ne’ebe automatikamente afeita mos ba sira nia futuru nudar jerasaun foun nasaun nian.  Iha nasaun barak, sira kria ona ka produz ona sira nia lei espesifiku ba droga (special law) tamba agora dadaun ne’e droga sai ameasa bo’ot ba ema no nasaun. Ameasa bo’ot ba jerasaun foun nia futuru no ba nasaun rasik. Tuir relatoriu hosi World Drug Report (UNODC- United Nations Office on Drugs and Crime, 2013) nia estimasaun mundial hatudu katak hosi tinan 2011 ba kotuk ema miliaun 167 to’o miliaun 315 hosi idade 15-64 mak involve an iha droga. Hosi estimasaun totalidade iha leten ne’e laos depende deit ba aimoruk tipu ida deit maibe aimoruk ho tipu oioin hanesan Methamphetamine Hydrochloride (Shabu), Cocain, Heroin, Morphine, LSD, Ecstacy, Marijuana, no seluk-seluk tan. Imajina, hosi ema miliaun atus ba atus mak afetadu ona ho aimoruk a’at ida ne'e. 

Bazeia ba relatoriu  UNODC mos hatudu katak numeru drogadu hosi tinan ba tinan aumenta maka’as iha mundu,laos deit iha nasaun dezenvolvido deit maibe iha mos nasaun sub dezenvolvido  no mos nasaun ne’ebe sei moris iha liña probeza nia okos.  Kleur ka lalais Timor oan mos bele tama iha lista ema ne’ebe afetadu hosi droga tamba ita laiha seriedade hodi kombate droga iha rai laran. Hau dehan laiha seriedade tamba to’o agora ita seidauk iha lei anti droga nian no seidauk iha politika diak ba kombate droga. Ita hotu hatene katak hanesan nasaun foun,ita sei hasoru difikuldades barak maibe situasaun mundo no dezenvolvimentu mundu nian mak obriga ita atu bo’ok an lalais tamba se ita bo’ok an tarde demais aktividade kriminozus sei maka’as no nia abut metin ba bebeik.

Iha Timor Leste kestaun droga sai preokupasaun públiku tanba ikus-ikus ne’e droga hahu ona despaila iha komunidades nia le’et. Pior liu tan mak ita nia nasaun Timor Leste sai nudar tranzitu ba trafiku droga nian.  Koalia konaba situasaun droga iha rai laran, intersante tebes hodi liga kestaun ida ne’e ho Serviso Polisia nian, Serviso Intelijensia nian, Serviso Aeroportu, Serviso Alfangeda, Serviso iha liña Fronteiras Terestres  no Maritima, tamba instituisaun hirak ne’e mak iha primeiru linã kontra droga iha rai laran.  Instituisaun hirak ne’ebe mensionadu iha leten ne’e iha kapasidade naton, iha koñesimentu no iha experiensia diak no iha sentidu nasionalismu diak ita fiar droga sei labele invade ita nia rai doben ida ne’e. 

Situasaun ikus-ikus ne’e hatudu momos mai ita katak iha ema estranjeirus balun serviso hamutuk ho ema lokal balun hodi halo importasaun droga hosi nasaun seluk liu hosi ita nia teritoriu laran, uza ita nia Airoportu hodi hatama drogas depois mak distribui fila fali ba nasaun seluk. Agora perguntas ida mak ne’e, tamba saida mak estranjeirus sira uza ita nia rai nudar rute foun ida ba importasaun droga? Resposta simples liu, hatudu katak ita Timor seidauk iha kbit naton hodi kontrola movimentu drogas, laos laiha kbit liu, iha kbit maibe seidauk maximu. Grupu Krime Organizadu sira ne’e estuda hetan ona katak, ita nia nasaun sei foun hela, ne’ebe sistema kontrola seidauk diak no instituisaun hotu-hotu sei frajil hela intermus de rekursu umanu no fasilidades. Ita nia nasaun aban bainrua laos ona nudar fatin tranzitu ka rute deit ba aimoruk droga maibe bele sai hanesan merkadu ba aimoruk a’at ida ne’e. 

Ema barak mak sei involve an iha droga sekarik laiha intervensaun teknikamente no politikamente. Tenke kapasita ita nia ema hodi luta kontra droga iha rai laran. Ita persiza serviso hamutuk ho organizasaun Internasionais sira konaba luta kontra droga nian mundu internasional, regional no nasaun vizinus sira. Organizational Internasional ba kontra droga mak hanesan : United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC),  Anti Drug International Organizational ( ADIO), Drug Enforcement Administration (DEA-USA) Badan Narkotik Nasional (BNN-Indonesia), no seluk tan. Organizasaun hirak ne’e iha kapasidade no experiensia barak konaba oinsa atu detekta sirkulasaun droga, hamate rede trafiku droga nian no oinsa atu kombate. Politikamente depende ba ulun bo’ot nasaun nia politika hodi kria lei anti droga hodi sai baze legal ida no sai mata dalan ba autoridade seguransa hodi serviso tuir no implementa. Maske provizoriamente Timor-Leste aplika lei Kodigu Penal Indonesia nian konaba anti droga maibe lei ne’e ladun forti no ita persiza aumenta sirkumtansias balun iha ita nia lei rasik.

Iha hotu akompania notisias iha media elektronika no jornais sira fo sai katak ema estranjeirus balun serviso hamutuk ho timor oan balun utiliza Timor Leste sai nudar fatin tranzitu ba trafiku droga nian. Hanesan iha loron 19 de Outubro de 2013 ema estranjeirus nain 5 lori aimoruk droga liu hosi aviaun mai hosi Singapura mai Dili ho kuantidade kuaze kilogramas 6 ho balun no mos ho evidensia seluk mos. Kazu ikus liu tan mak kapturasaun suspeitu droga nian foin dadaun iha loron 5 de Setembru de 2014 ho evidensia droga hamutuk kilograma ida (1) ho balun (Inklui timor oan). Kazu rua ne’e akontese hotu ho maneira de operasaun (modus operandi) ne’ebe identiku (hanesan) tamba utiliza aviaun nudar meus de transportasaun no distribuisaun. Aleinde kazu bo’ot rua mensionadu, antes ne’e iha mos kazu droga ne’ebe involve hosi ema timor oan rasik no estranjeirus balun. Akontesementu ida ne’e hatudu mai ita timor oan katak, ema estranjeirus ne’e hare hetan hela ita nia frakezas balun intermus de seguransa iha liña fronteiras hanesan aero, martima no terestres. Iha fiar katak ema estranjeirus ne’e serviso hamutuk ho timor oan balun ne’ebe sai mata dalan ba sira nia aktividades ilisitu ida ne’e..

Razaun saida mak Timor Leste sai fatin tranzitu ba trafiku droga- Tuir hakerek nain deskobre katak iha kondisaun balun no razaun balun ne’ebe konsideradu hanesan razaun fundamentu sekarik ita nia rai sai hanesan fatin tranzitu ba trafiku droga, mak hanesan  tuir mai ne’e :

1.  Sistema do kontrolu iha liña fronteira (Aero, Maritima no Terestres) mak ladun forti. Maske ita nia autoridades seguransa konsege kaptura suspeitu trafiku droga nian dala rua ho kuantidade ne’ebe bo’ot maibe ita seidauk hatene hira mak konsege livre no hakat ba nasaun vizinus sira.
2.    Fasilidade atu detekta aimoruk a’at iha fatin tolu mensionadu iha leten seidauk iha.
3.    Rekursu umanus sei menus hodi detekta movimentu aimoruk droga tama mai rai laran.
4.    Ekonomia rai laran ne’ebe laduk forti nebe afeita ema ne’ebe sosa aimoruk droga ne’e sei minimum tebes. Tamba kuandu nasaun ida atu hanesan merkadu ba droga nian ne’e signifika katak konsumidores sira iha osan hodi sosa droga. Ita hotu hatene katak aimoruk drogas sempre folin karu tebes, ne’eduni so ema osan iha mak bele sosa hodi konsumi. Tamba ne’e iha kazu droga barak mak sempre involve hosi ema riku ka iha osan, laos ema kiak.
5 Fronteira terestres Timor nian ne’ebe luan bele fo espasu ba trafikantes droga hodi importa droga ilegalmente hosi ita nia rai laran ba nasaun vizinu seluk. Ita hotu lakohi ita nia nasaun Timor-Leste sai tranzitu ba trafiku droga nian hanesan nasaun sira seluk. Iha Sudeste Azia, trafikantes droga importa droga liu hosi nasaun tolu hanaran Golden Triangle (Segitiga Emas) ba trafiku droga nian. Nasaun hirak ne’ebe sai nudar Golden Triangle mak hanesan Thailandia, Laos no Myanmar. Iha Medio Orente, trafikante drogas utiliza nasaun balun iha rejiaun neba ho naran Crescent (sabit). Fatin hirak ne’e laos deit sai rute ba trafiku droga maibe sai mos sai ona merkado ba droga nian.

Iha posibilidade bo’ot Timor Leste bele sai merkado ba aimoruk droga agora no ba futuru – Bele akontese, buat hotu iha posibilidade, ema dehan “nothing is impossible” laiha buat ida mak imposibel. Buat hotu bele akontese agora no iha futuru, depende ona ba ita timor oan nia vontade diak hodi luta kontra droga. Iha posibilidade bo’ot ita nia nasaun sai hanesan merkadu ba droga iha futuru. Merkadu signifika katak ema balun fa’an ka venda droga no iha ema balun sosa no konsume.   Agora iha timor ema balun hahu ona konsume maske sei kategoria numeru ki’ik. Ita hotu hatene katak ema lubuk ida mak sai ona suspeitu ba aimoruk a’at ida ne’e no agora iha hela prizaun, kompostu hosi ema lokal no estranjeirus balun. Situasaun ne’e hatudu katak timor laos fatin ba tranzitu deit maibe sai mos hanesan merkadu ba aimoruk droga nian, maske ho numeru ne’ebe ki’ik. Kontiudu ka ingridiente ka material ne’ebe uza hodi produz aimoruk a’at droga ne’e visiadu (addict)  tebes hodi hodi kontrola ema nia hanoin no sai dependente. Ne’eduni bainhira iha ema balun mak konsume ona maka sira sei buka no sosa maske liu hosi modus operasaun ne’ebe difisil.

Tamba saida maka ema hakarak konsume aimoruk droga - Iha razaun barak mak sai nudar fatores determinante ba abuza droga ne’e. Hakerek nain koko atu esplika razaun fundamentu balun bazeia etiologia (sebab-akibat)  mak hanesan tuir mai ne’e :

1.    Kuriozu (Curiosity), ema hakarak konsume droga tamba hakarak koko ka experiensia oinsa los droga nia efeitu no gostu. Bainhira koko dala ida, maka sei hakarak koko tan ka uza tan ba bebeik tamba visiadu (addicted). Ita hatene katak aimoruk droga ne’e iha parte kimika esensial ne’ebe provoka ita nia vontade hodi konsume hela deit. Hanesan sigaru, ema kuandu fuma sigaru lolon ida, nia hakarak aumenta ita hakarak fuma tan deit. Informa mos katak sigaru mos kategoria droga hotu tamba kontiudu hosi droga ne’e mak Nicotine. Sigaru tama iha klasifikadu estimulante droga (Stimulant drug).  
2.    Lakohi simu realidade, Ema barak mak hetan situasaun difisil ka problema lakohi uza maneira seluk maibe halai ba uza droga. Realidade hatudu katak kuandu ema ida hetan problema dala barak sira halai ba hemu tua no fuma sigaru. Ho situasaun ida ne’e ema bele aproveita fo droga hanesan Marijuana no Ecstacy hodi konsume. Tamba aimoruk ne’e sei halo ema sente kontente  no alusinojenu (Hallucinogenic and feeling Euphoria).
3.    Influensia hosi kolega, ema involve an iha droga tamba ransu ema nebe drogadu tiha ona. Ema ne’ebe drogadu ne’e sei influensia nia kolega seluk hodi konsume aimoruk a’at. Tamba ema drogadu ne’e iha intensaun atu habelar sira nia grupu drogadu nian atu nune’e sira bele ransu hamutuk loron kalan.
4.    Personalidade ne’ebe fraku, Kuandu ema ida nia personalidade fraku nia sei monu lalais ba tentasaun ne’ebe nia hasoru kuandu tama iha enviromentu ida ne’ebe ema drogadu nian.
5.    Hakarak halakon sentimentu baruk (boredom-kebosanan), Ema dala barak hili dalan konsume droga tamba deit hakarak halakon sentimentu baruk iha sira nia hakutak ka hanoin. Tamba sira fiar katak aimoruk droga bele duni no kura sira nia sentiment baruk.
6.    Ba joven sira (labarik) ne’ebe dalaruma uza droga tamba deit laiha atensaun maximu hosi familia. Tamba familia mak sempre sai fator determinante ida oan sira. Familia tau matan diak ba membros familia, liu-liu oan mane sira mak sira sei la monu ba kualker tentasaun ida.

Ema barak, iha mundu tomak, ema hili dalan ba konsume droga hodi rezolve sira nia problema maibe ema sira ne’e lahatene ka konsiente katak to’o ikus aimoruk a’at droga ne’e sai fali boomerang (merugikan diri sendiri)  ba sira nia an rasik.

Tamba saida maka droga susar atu halakon - Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe ninia kontiudu ne’e bele estraga ema nia sistema kakutak nian (Central Nervous System). Sekuandu ema konsume ona droga automatikamente sei muda ema nia hanoin no ema nia presepsaun. Laos to’o iha ne’e deit maibe droga mos bele halo ema sai visiadu (addicted) no sei sai atan ba aimoruk a’at ida ne’e. Sai atan tamba aimoruk droga mak kontrola ona sira nia an tamba drogadu sira psikolojikamente no fisikamente dependente ona ba droga.  Drogadu sira sente katak sira labele moris bainhira droga laiha. Tamba ne’e mak sira sempre buka meus hotu-hotu hodi hetan aimoruk a’at ida ne’e. Distributores sira, trafikantes droga utiliza situasaun ida ne’e hodi forsenese aimoruk droga ba konsumidores sira no hetan lukru hosi venda aimoruk droga. Kuandu sai ona drug addicted (visiadu) sira sei buka meus hodi sosa no konsume. Kuandu osan laiha sira sei involve an iha aktus ilisitus balun hodi hetan osan, hanesan komete krime naok, korupsaun no seluk tan. Iha parte seluk, Droga susar atu halakon iha mundu tomak tamba droga sempre ligadu ho krime organizadu sira seluk. Iha grupu kriminozus balun aproveita venda droga hodi fasilita fali aktividades ilegal seluk, por ezemplu : Terorismu, Trafiku Umano, no trans national crime sira seluk. Liu hosi maneira venda de droga, bele hetan osan hodi finansia fila fali grupu ilegal sira seluk nian movimentus no aktividades. Sindikatu droga iha mundu ne’e sempre iha koneksaun ba sira nia rede iha mundu tomak hodi sirkula no transporte droga hosi rai ida ba rai seluk, hosi fatin ida ba fatin seluk liu hosi sindikatu droga ne’ebe ita bele dehan professional tebes.

Tipu Droga ne’ebe sirkula ona iha Timor Leste - Aimoruk a’at Droga (Dangerous Drugs)  ne’e aimoruk ne’ebe bandu hodi labele sirkula iha komunidades nia le’et tamba kuandu salah utiliza sei fo impaktu negativu ba konsumidores rasik no ba nasaun ida ne’e. Aimoruk a’at droga ne’e klasifika ba tolu (3) hanesan Droga Depresaun (Depressant Drugs), estimulante Droga (Stimulant Drugs) no Alusinojeno (Hallucinogens Drugs). Aimoruk oin tolu ne’e sirkula ona iha Timor Leste bazeia ba evidensia ne’ebe polisia kolekta durante halo kapturasaun ba suspeitu durante tempu ukun an. Aimoruk droga ne’ebe esplainadu ona iha ita nia rain laran mak hanesan Morphine, Heroin, Ecstacy, Methamphetamine Hydrochlorides (Shabu-Shabu) no Marijuana, Morphine no Heroin.

Efeitu saida mak sei mosu kuandu ema konsume drogas - En jeral, Droga sempre fo impaktu negativu ba konsumidores, impaktu ba saude, impaktu ba mental (psychology), no fiziku. Hakerek nain esplika deit impaktu negativu hosi aimoruk droga ne’e espailadu ona iha rai laran. Hanesan hakerek nain mensionadu iha leten katak aimoruk droga sempre afeita direitamente ba sistema kakutak nian (Central Nervous System) ne’ebe bele muda ema nia mentalidade, ema nia hanoin, ema nia hahalok. Droga mos bele kauza moras ba konsumidores sira. Porezemplu : Ecstacy nia efeitu ne’e kauza ema nia sentimentu euforia no hakarak kontente hela deit. Marijuana nia efeitu mak bele muda ema nia persepsaun kuandu ema fuma. Methamphetamine (Shabu) nia efeitu komum mak bele estimula ema nia enerjia no kauza mos drogadu sira la sente hamlaha maske la han loron tomak. Situasaun ne’e bele kauza ema sofre moras oioin.

Koalia konaba droga (Dangerous Drugs), iha tipu aimoruk droga nian ne’ebe publiku barak mak seidauk hatene no koñese diak hanesan tipu depresaun droga (Depressant Drugs) ne’ebe ema iresponsabilidade (moral laiha) balun ka ema kriminozus sira dala barak utiliza ba sira nia interese mak hanesan Rohypnol no Progesterex. Tipu droga rua ne’e bele kauza ema nia matan dukur derepente to’o toba la hatene an. Aimoruk droga ne’e ema uza hodi lazu no estraga ema nia feto ran sira, babain ema bolu Date Rape Drug. Katak ema utiliza droga ne’e hodi halo asaltu sexual hasoru feto. Rohypnol ne’e laos kauza deit ema dukur no toba derepente maibe nia efeitu bele halo ema hetan moras amnesia. Amnesia ne’e signifika katak vitima sei lahatene saida mak akontese ba nia. Depois vitima hader mai nia sei lahatene saida maka ema halo ba nia. Progesterex ne’e mos atu hanesan ho Rohypnol maibe nia efeitu maka’as liu tamba aleinde halo ema hetan amnesia, vitima sei sofre moras seluk tan mak hanesan labele hetan oan, feto mak vitma ba aimoruk ne’e sei labele iha oan tan ona. Tamba ne’e kuidadu an kuandu ema ruma konvida ba fatin ruma ka partisipa iha acara ruma hodi evita akontese mai mai ita.

Asaun no Politika kombate Droga-  Droga nudar aimoruk a’at ne’ebe bele estraga ema nia mentalidade. Uza no sirkula droga iha rai laran tenke konsidera hanesan krime extra-ordinariu atu nune estadu trata sira ho extraordinariu mos, katak estadu no guvernu tenke kria ka produz lalais lei espesifiku (special law) ba anti droga nian iha Timor-Leste ho pena ne’ebe todan liu krime sira seluk. Iha nasaun barak, hanesan Indonesia, Filipina, no seluk tan aplika pena de morte ba ema ne’ebe uza droga, importa, sirkula, rai, no produz drogas. Politika estadu nian hodi kapasita no fasilita parte seguransa no instituisaun relevantes ba kombate droga. Ita mos bele kria grupu de traballu de konaba asuntu droga nian ne’ebe bele kompostu hosi instituisaun relevantes iha nasaun ida ne’e. Liu hosi meus hirak ne’e mak ita bele prevene, kontrola no kombate droga iha rai laran.

Ita hotu espera katak ita nia rai doben Timor Leste sei labele sai hanesan fatin tranzitu ba drogas no sei labele sai mos hanesan merkadu ba droga nian. Espera mos katak liu hosi situasaun droga agora dadaun iha ita nia rai laran bele fanun ona ita nia nai ulun sira hodi kria lalais lei anti drogas ho pena ne’ebe todan atu nune ema tauk atu involve an iha droga.  Mai ita serviso hamutuk hodi luta kontra Droga iha Timor-Leste. HATETEN LAE BA DROGA.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

References : 

http://www.samhsa.gov/data/nsduh/2k11results/nsduhresults2011.htm
http://www.unodc.org/unodc/secured/wdr/wdr2013/World_Drug_Report_2013.pdf

http://en.wikipedia.org/wiki/Drug
Handout  of CCJE-AUF Criminology in Drug Education and Vice Control
Relatorio FM published  ( Publika)  iha September 10, 2014 Konaba Droga
 

Obrigado barak ba le'e nain sira. 

Author : akilisdias@gmail.com. (Lospalos)